دریاچه ارومیه خشک نشد، پیر شد نسرین نیکنام / اعتماد

گویا ماجرا پایانی ندارد، یک روز خبر می‌آید که دریاچه خشک شد و یک روز دیگر با خوشحالی گفته می‌شود که ابر و باد و مه و خورشید و از همه مهم‌تر باران و برف کمک کرده تا حال دریاچه ارومیه خوب شود، اما خوب داریم تا خوب. «دریاچه ارومیه خشک نشد، پیر شد.»

این جمله را آرش میلانی، کنشگر محیط‌زیست و عضو سابق شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «اعتماد» مطرح می‌کند و می‌گوید: «برای وضعیت کنونی دریاچه ارومیه، همه از ۲۰ سال پیش هشدار دادند. از کارشناسان محیط‌زیست گرفته تا مدیران محلی و تاکید شد که ما درگیر یک بحران زیست‌محیطی خواهیم شد و امروز همان روزی است که درباره آن بارها هشدار داده شده بود.»

او در این گفت‌وگو چندین عامل را سبب شرایط کنونی دریاچه می‌داند که می‌توانید در ادامه بخوانید.

* به نظر شما چرا به‌‌رغم این همه هزینه و صرف زمان هنوز هم وضعیت دریاچه ارومیه بحرانی است؟

همان‌طور که گفتم بارها درباره وضعیت دریاچه ارومیه هشدار داده شده بود و با فشارهای زیاد درنهایت در اواخر دولت محمود احمدی‌نژاد؛ یعنی سال‌های ۹۱ و ۹۲ ساز و کاری برای احیای دریاچه ارومیه ترسیم شد، اما نه در قالب ستاد احیای دریاچه ارومیه، بلکه به صورت کارگروه. در این کارگروه افرادی دور هم جمع شدند تا راهی برای نجات آن پیدا کنند. در همان زمان که داشتند درباره دریاچه ارومیه تصمیم می‌گرفتند، سدهای متعدد زده شد، سطح زیر کشت در اطراف آن بیشتر و درنهایت دریاچه کوچک شد. اتفاقی که در آن زمان افتاد، تغییر دولت بود. هر چند که یکی از شعارهای تبلیغاتی حسن روحانی، توجه به همین مطالبه مردم یعنی دریاچه ارومیه بود، ولی همین تغییر دولت، تغییر برنامه‌ها و درنهایت شکل‌گیری ستاد دریاچه سبب شد کلی زمان از دست برود. به همه اینها خشکسالی، تغییر اقلیم و کم شدن میزان بارش و برف را هم اضافه کنید، آن‌وقت متوجه می‌شوید که چرا امروز شاهد شرایط بد دریاچه ارومیه هستیم.

* یعنی به نظر شما از دست رفتن زمان در این کشمکش‌های سیاسی اثرش بیشتر بود یا تغییر اقلیم؟

ببینید همه این عوامل مهم هستند، زمان از دست رفته آسیب به اکوسیستم با برداشت‌های زیاد در قالب حفر چاه‌های زیاد بدون درنظر گرفتن توان طبیعی دریاچه. این را بدانید که طبیعت در بسیاری از مواقع این قدرت را دارد که آسیب‌های کوچک را به‌ طور طبیعی جبران کند به تعبیری خودش را بازسازی کند، اما آسیب به دریاچه ارومیه اصلا کوچک یا کم نبود که بتواند خودش را بازسازی کند، درنهایت فرصت این کار را پیدا نکرد. اینجاست که باید گفت دریاچه خشک نشد، پیر شد. به‌ طور کلی ظرفیت محیط‌زیستی رو به پایان است. در کشوری مثل ایران مدت‌هاست که این اتفاق افتاده. بحث این است که باید توسعه محدود شود. سوال جدی حال ‌حاضر این است که دریاچه ارومیه می‌تواند به وضعیت سابق بازگردد؟ ما هم نگران دریاچه ارومیه و سایر دریاچه‌های کشور هستیم. اینکه می‌توان یک شرایط را به قبل بازگرداند، سوال جدی در اکوسیستم‌های مهم جهان است، چراکه در ارتباط با آن نگرانی‌هایی وجود دارد. ممکن است ما اصلا نتوانیم و نرسیم که جهان را نجات دهیم.

* شما در صحبت‌های‌تان به این اشاره کردید که زمان از دست رفت و هیچ‌کس هم به آن اهمیت نداد، پس چرا برای آن، این همه هزینه صرف شد اگر زمان از دست رفته بود؟

من از سال ۸۹ درگیر دریاچه ارومیه شدم. در سال ۹۲ براساس مطالعه‌ای جدی، برنامه محیط‌زیستی دریاچه ارومیه استارت خورد و ستاد هم فعالیتش را شروع کرد. آن زمان اعلام شد بین ۷ تا ۱۳ هزار میلیارد تومان برای این دریاچه هزینه می‌شود که البته درباره راندمان و اثربخشی آن می‌توان بحث کرد. وضعیت اکنون به‌گونه‌ای‌ است که انتقادات زیادی به وضعیت فعالیت ستاد احیای دریاچه ارومیه وجود دارد، خود ستاد هم با تغییراتی همراه بوده، افت قابل‌‌توجهی کرده و تقریبا دیگر وجود ندارد. این ستاد در یک دوره حساس یعنی تغییر دولت، با رها نشدن حقابه‌‌اش مواجه شد، این درحالی ‌است که دریاچه هم آستانه تحملی دارد و نمی‌شود خیلی در ارتباط با آن ریسک کرد و آب را رها نکرد. درست است که ما باید با یک دیو خشکسالی بجنگیم، اما باید این دیو را دربند کنیم، نه اینکه آزاد و رها باشد. به ‌هر حال ما در شرایط بحرانی قرار داریم و در مقطع تغییر دولت این غفلت صورت گرفت، درست مانند سایر حوزه‌ها. اینکه چه باید کرد و چقدر فرصت داریم، سوالات جدی هستند.

از نظر گروه‌های محیط‌زیستی، این دریاچه باید حفظ شود و بیش از یک میلیارد مترمکعب آب به آن برسد، اما این عددها کجا هستند؟ چطور اندازه‌گیری می‌شوند؟ مرجع اعلام این اعداد کیست؟ تا زمانی که ستاد احیای دریاچه ارومیه فعال بود، به این آمار و اطلاعات هم دسترسی وجود داشت، اما از وقتی این اتفاقات افتاده و تغییر مدیریت صورت گرفته، دسترسی به اطلاعات هم قطع شده است، حتی دسترسی دانشگاه شریف به این اطلاعات و آمارها را هم قطع کرده‌اند. دوستان در این دانشگاه از طریق تصاویر ماهواره‌ای به تراز آبی ۱۲۷۰ متر رسیده‌اند.

در حال حاضر دریاچه نیاز به سه میلیارد مترمکعب آب دارد و پیش از این گفته شده بود که بهبود شرایط دریاچه نیاز به زمان ۱۵ تا ۲۰ ساله دارد. امروز چیزی حدود ۱۲ سال از زمانی که کارگروه در دولت احمدی‌نژاد شکل گرفت، می‌گذرد، اما خبرهایی که از وضعیت دریاچه ارومیه منتشر می‌شود، اخبار خوبی نیست. حتی در شهریور ۱۴۰۲ گفتند که دریاچه خشک شده، هر چند که بعد تکذیب شد، اما اصل ماجرا این است که ما داریم زمان را از دست می‌دهیم و این موضوع در اولویت توجه نیست. معلوم نیست پیگیری برای احقاق حقابه دریاچه ازسوی وزارت نیرو یا جهاد کشاورزی استان انجام شده است یا نه و همه عوامل چه دستاوردی دارد، همان احیا شدن کم دریاچه در برخی اوقات سال هم از دست می‌رود و همه ‌چیز به عقب برمی‌گردد و به تعبیری امید‌آفرینی بخار می‌شود و به هوا می‌رود. باید کسی مسوولیت این موضوع را به عهده بگیرد، بداند که گزینه زمان مهم است، تامین حقابه باید انجام شود.

بنابراین اولین مطالبه ما این است که اطلاعات شفاف دراختیار قرار گیرد. در حال‌ حاضر مشخص نیست در هر بخش چقدر در آب‌های زیرزمینی صرفه‌جویی می‌شود تا آب به دریاچه برسد. در حال‌ حاضر ۵ محصول کشاورزی، ۷۵درصد آب ‌مصرفی را به خود اختصاص داده‌اند که چغندرقند یکی از آنهاست که سهمش ۶درصد است، سهم انگور ۹درصد، یونجه ۲۵درصد، سیب ۱۹درصد و گندم ۱۳درصد است.

* اگر بخواهید مشکلات دریاچه ارومیه را دسته‌بندی یا شماره‌گذاری کنید تا متولیان به آن توجه کنند، کدام گزینه‌ها را بیان می‌کنید؟

اگر بخواهم شفاف‌تر توضیح دهم باید بگویم دریاچه ارومیه مانند مریضی است که دربیمارستان در اتاق مراقبت‌های ویژه است. شاید این تصور باشد که همین شرایط هم خوب است، اما خوب زمانی است که این بیمار به بخش منتقل شود؛ داشتن چنین نگاهی نیازمند یک دید جامع‌گرایانه است. همچنان تاکید دارم که با هر تغییر دولت‌ها اتفاقی که می‌افتد همان است که گفتم؛ از دست رفتن زمان، آن هم زمانی که وضعیت دریاچه ارومیه بحرانی است. متولیان و حتی علاقه‌مندان به دریاچه ارومیه باید بدانند و روی آن حساس باشند و این را مطالبه کنند.

ما نمی‌توانیم شرایط تغییر اقلیم را هم دست‌کم بگیریم، هر چند که این تغییر فقط برای ایران نیست و در همه جای دنیا رخ داده، اما شرایط اقلیم نامنظم، اینکه یک سال بارش خوب داریم و یک سال نه یعنی اینکه نمی‌توانیم روی این پارامتر خیلی حساب کنیم و این را به ما یادآوری می‌کند که بیمار ما همچنان روی تخت اتاق مراقبت‌های ویژه است. یکسری کارهای سازه‌ای انجام شد که ذیل ۲۶ یا ۲۷ برنامه‌ای بود که در ستاد دریاچه ارومیه به آن اشاره شد، لایروبی رودخانه‌هایی که به دریاچه می‌رسند و توجه به آب‌های بین‌حوضه‌ای و از همه مهم‌تر مدیریت مصرف آب جامعه کشاورزی که براساس آخرین آمار مصرف آنها بیش از چهار میلیارد مترمکعب است و از همه مهم‌تر تغییر الگوی کشت و گرفتن حقابه از راه‌های نجات دریاچه است و اگر همچنان مورد بی‌توجهی قرار گیرد ما هم بیمار بستری شده در اتاق مراقبت‌های ویژه را از دست خواهیم داد.

* و حرف آخر؟

مساله دریاچه ارومیه، کشوری است و باید در قالب مطالبات ملی و سراسری دنبال شود.

مسوولان و متخصصان درباره دریاچه ارومیه چه گفتند

۲۵ مهر ۱۴۰۳- شینا انصاری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست: مقرر شد طی یک ماه آینده، برای حال و آینده دریاچه ارومیه تصمیم‌گیری شود. هفته گذشته اولین جلسه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه برگزار شد. مواردی هم درباره ساختار دریاچه و لزوم بازنگری در آن و هم درباره پیشرفت ۲۸ پروژه‌ای که در دستورکار قرار دارد، مطرح شد.

۱۸ مهر ۱۴۰۳- محمدرضا عارف، معاون اول رییس‌جمهور در نخستین جلسه «کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه» در دولت چهاردهم: مشکل دریاچه ارومیه، تنها یک بحران برای سه استان همجوار دریاچه نیست، بلکه یک بحران ملی است که حل آن هم «عزم ملی» و راهکار ملی نه محلی را می‌طلبد. دریاچه ارومیه تنها دریاچه‌ای در جهان نیست که با بحران روبه‌رو شده است، کشور‌های مختلفی با این بحران روبه‌رو شده‌اند، باید مطالعه کنیم که آنها چطور این مشکل را حل کرده‌اند، اینکه بگوییم نمی‌شود «هنر» نیست، باید «راهکار» پیشنهاد داد و مشکل را حل کنیم.

۱۷ مهر ۱۴۰۳- آرزو اشرفی‌زاده، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان محیط زیست: به خاطر گرمای هوا و تبخیر، بخشی از آب را از دست داده‌ایم و کماکان این دریاچه دچار مشکل است. امسال حدود ۲ میلیارد مترمکعب حقابه وارد دریاچه ارومیه شد، اما به دلیل اینکه در سال‌های قبل حقابه این دریاچه پرداخت نشد و امسال هم به طور کامل این کار انجام نشد، آن روندی که برایش برنامه‌ریزی شده بود، به نتیجه نرسید.به خاطر گرمای هوا و تبخیر، بخشی از این آب را از دست دادیم. کماکان این دریاچه دچار مشکل است.

۳۰ مرداد ۱۴۰۳- سعید شهند، مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی: به‌‌رغم گرمای هوا و تبخیر آب، وضعیت دریاچه ارومیه و تالاب‌های اقماری آن از نظر شرایط آبی و زیستی مطلوب بوده و میزبان پرندگان مهاجر است. برخی افراد از سر بی‌اطلاعی و ناآگاهی با انتشار اخبار به مشکلات دامن می‌زنند در حالی که رسانه‌های رسمی و حرفه‌ای در جهت حل مشکلات موجود از طریق اطلاع‌رسانی به موقع تلاش می‌کنند.

یک خرداد ۱۴۰۳ – مجلس شورای اسلامی، با ارسال گزارش نهایی تحقیق و تفحص از عملکرد احیای دریاچه ارومیه به قوه قضاییه موافقت کرد. نمایندگان در جلسه علنی (سه‌شنبه، اول خرداد) مجلس شورای اسلامی در جریان بررسی گزارش نهایی تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه در اجرای ماده ۲۱۲ آیین‌نامه داخلی مجلس با ۱۵۶ رای موافق، ۵ رای مخالف و ۸ رای ممتنع از مجموع ۲۳۳ نماینده حاضر در جلسه موافقت کرده و این گزارش را برای بررسی و پیگیری به قوه قضاییه ارسال کردند.