آخرین تلاش‌ها برای فعال نشدن مکانیسم ماشه

روز سه‌شنبه، ۲ می/ ۱۲ اردیبهشت لارنس نورمن، خبرنگار مشهور روزنامه وال‌استریت ژورنال در حساب توییتری‌اش نوشت که آژانس توانسته تعدادی از دوربین‌های نظارتی‌اش را در تاسیسات هسته‌ای ایران مجدداً نصب و فعال کند.

به گزارش زمانه، نه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و نه مقام‌های جمهوری اسلامی تاکنون به این خبر واکنشی نشان نداده‌اند. در تهران، عباس اصلانی،‌ خبرنگار سابق خبرگزاری تسنیم، وابسته به سپاه پاسداران در حساب توییتری‌اش نوشت که نتوانسته خبر نصب مجدد این دوربین‌ها را راستی‌آزمایی کند ولی تجربه پیشین نشان می‌دهد که سازمان انرژی اتمی بر اساس چارچوب قانون مصوب مجلس شورای اسلامی عمل خواهد کرد.

این جمله کوتاه به آن معنا است که اگر دوربینی هم نصب شده باشد، تصاویر ضبط‌شده آن همچنان در آرشیو سازمان انرژی اتمی در تهران می‌ماند و بازرسان آژانس به آن دسترسی نخواهند داشت تا روزی که برجام احیا شود و البته ایران اطمینان یابد که از توافق احیا شده منتفع شده است. دو شرطی که تحققشان در شرایط کنونی محال یا دست‌کم دشوار می‌نمایند.

رافائل ماریانو گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز دوشنبه ۱۱ اردیبهشت در مصاحبه‌ای با PBS NewsHour گفت که آژانس در حال نصب دوربین‌ها و اتصال مجدد «برخی از سیستم‌های نظارت آنلاین» است.

دولت ایران می‌گوید به قانون مجلس پایبند است و طبق صحبت‌هایی که از تهران شنیده می‌شود از تیرماه ۱۴۰۰ دیگر نظارت آنلاینی در کار نیست و دوربین‌ها تصاویرشان را روی کارت‌های حافظه‌ای ذخیره می‌کنند که در اختیار سازمان انرژی اتمی است.

گروسی بارها در مورد نقش حیاتی دوربین‌های نظارتی سازمان متبوعش صحبت کرده است. حتی در زمان حمله به تاسیسات کرج که هنوز امیدها به احیای برجام پررنگ بود، گروسی هشدار داد که از دست رفتن تصاویر ضبط‌شده در تاسیسات هسته‌ای ایران امکان راستی‌آزمایی این نهاد در مورد صحت و درستی فعالیت‌های هسته‌ای تهران را ناممکن می‌کند.

از یک سال پیش که سازمان انرژی اتمی فعالیت‌ دوربین‌های ناظر بر دستگاه اندازه‌گیری بر خط سطح غنا OLEM‌ و فلومتر را قطع کرده است، آژانس تنها با نمونه‌گیری و بازرسی‌های سرزده در تاسیسات هسته‌ای حضور داشته است.

در اخبار منتشر شده تاکنون مکانی که دوربین‌های نظارتی آژانس در آنجا فعال شده‌اند مشخص نیست. در مورد فردو نظارت بر آن هم سردرگمی وجود دارد. بر اساس برجام، ایران به مدت ۱۵ سال از غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات فردو منع شده بود و بنابراین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رفتار نظارتی متفاوتی در این مجتمع داشت و دوربین‌های نظارتی در آنجا فعال نشده بودند. اما فعال شدن مجدد سانتریفیوژ‌های پیشرفته در فردو و غنی‌سازی ۶۰ درصدی در این مکان وضعیت را دگرگون کرده است. فردو همان جایی است که در نمونه‌برداری بازرسان آژانس، ذرات اورانیوم ۸۴ درصد غنی‌شده پیدا شد.

مذاکرات برای احیای برجام مدت‌ها است متوقف شده است. به صورت رسمی از شهریور سال گذشته طرف غربی گفت که زیاده‌خواهی ایران و شرط و شروطش وضع را به بن‌بست رسانده است. پس از آغاز قیام مهسا هم وضع پیچیده‌تر شد. دیگر مشروعیت معامله سیاسی با جمهوری اسلامی هم از بین رفته بود.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک بخش مهم از بن‌بست کنونی است. ایران می‌گوید همان‌گونه که برای رسیدن به برجام بر پرونده پی‌. ام.‌دی یا جنبه‌های احتمالاً نظامی برنامه هسته‌ای ایران که به فعالایت‌های پیش از ۲۰۰۳ مربوط می‌شد چشم بستید اکنون هم از موضوع سه مکانی که در آن فعالیت هسته‌ای اعلام‌نشده داشته‌ام عبور کنید. آژانس می‌گوید این پرونده جدید چیزی نیست که بشود آن را به صورت سیاسی بست. تهران می‌گوید قبلاً از این نوع پرونده‌ها به صورت سیاسی بسته شده‌اند و اکنون هم می‌شود.

در این کشمکش میان ایران و غرب، نظارت آژانس بر برنامه هسته‌ای ایران به شکل قابل ملاحظه‌ای محدود شده است. برجام عملاً توافقی است که هیچ کدام از کشورهای امضا‌کننده‌اش به آن عمل نمی‌کنند ولی مرگ آن را هم اعلام نکرده‌اند. اما شاید اکتبر ۲۰۲۳ زمانی باشد که وضعیت را تغییر خواهد داد. طبق مفاد همین برجام که فقط روی کاغذ زنده است، تحریم موشکی ایران در اکتبر ۲۰۲۳ لغو می‌شود. این خبر خوبی برای غرب نیست. به بیان دیگر برجامی که مفاد آن اجرایی نمی‌شود و همه نقضش کرده‌اند در مهرماه آینده یک امتیاز بزرگ به جمهوری اسلامی می‌دهد. امتیازی که قرار بود در ازای محدود کردن فوق‌العاده سطح و گستره برنامه هسته‌ای داده شود ولی اکنون با غنی‌سازی ۶۰ درصد و بارها عبور از خط قرمزهای آژانس و غرب به دست خواهد آمد.

همین موضوع سبب شده تا زمزمه‌های به کار افتادن شمشیری که اکنون اروپا در دست دارد هم شنیده شود. هفته پیش گزارش شد که سه کشور اروپایی مذاکراتی با اعضای شورای امنیت سازمان ملل در مورد فعال کردن احتمالی مکانیسم ماشه انجام داده‌اند.

اگر همین فردا یکی از اعضای برجام عدم پایبندی بزرگ ایران به تعهداتش را به صورت رسمی به کمیسیون اجرایی برجام گزارش کنند. ظرف سه ماه می‌تواند برجام به صورت رسمی به تاریخ بپیوندد. این راهی است که در میانه آن مکانیسم ماشه فعال می‌شود و خودبه‌خود معماری برجام را فروخواهد ریخت.

مکانیسم ماشه در حقیقت اعلام ناکامی در رفع اختلافات بنیادین در برجام و حکم مرگ آن است.

سازوکارهای حل اختلاف برجام در بند ۳۶ و ۳۷ آمده است. به صورت خلاصه اگر یکی از طرفین اعلام کند که طرف مقابل به تعهداتش پایبند نبوده است، این موضوع به کمیسیون مشترک متشکل از نمایندگان سیاسی طرفین ارجاع داده می‌شود. در این کمیسیون که سطح آن می‌تواند وزرای خارجه اعضای آن باشد، ۱۵ روز فرصت برای رفع اختلاف وجود دارد. اگر اختلاف به قوت خود باقی ماند موضوع به هیات سه‌جانبه‌ای متشکل از ایران، شاکی و عضو بی‌طرف ارجاع داده می‌شود. آن‌ها ۳۰ روز (که البته قابل تمدید است) فرصت برای بررسی و رفع اختلاف دارند.

در پایان این روند اگر اختلاف باقی بماند، این اختلاف به عنوان «عدم پایبندی اساسی به تعهدات» خوانده می‌شود و مکانیسم ماشه فعال می‌شود. این یعنی کشور یا کشورهای شاکی می‌توانند پرونده را به شورای امنیت سازمان ملل بسپرند. شورای امنیت هم ۳۰ روز برای حل اختلاف فرصت دارد و اگر ناموفق باشد به صورت خودکار و بی‌آنکه نیاز به رأی‌گیری باشد، قطع‌نامه ۲۲۳۱ لغو می‌شود و همه تحریم‌هایی که براساس این قطع‌نامه ملغی شده بودند دوباره باز می‌گردند. از جمله قطع‌نامه ۱۹۲۹ که شدیدترین رژیم تحریمی شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران است.

در تهران هم دیگر احیا شدن برجام در دستور کار نیست. آنچه در جمهوری اسلامی می‌گذرد را حمید ابوطالبی، معاون سیاسی در دولت حسن روحانی چنین فرموله کرده است: » بازگشت غرب به برجام ناممکن است و برجام به لحاظ تکنیکی و زمانی قابلیت دوام ندارد.»

در سمت ایران و به واسطه پیشرفت بازگشت ناپذیر در برنامه هسته‌ای هم موانعی ایجاد شده که معاون سیاسی رئیس‌جمهوری پیشین آن را حجتی بر مرگ برجام خوانده است.

او پیش‌بینی کرده است که غرب به سمت فعال کردن مکانیسم ماشه خواهد رفت چرا که «نبود زمان، تحولات داخلی ایران، و ورود ایران و آمریکا به عرصه انتخابات هم امکان ریسک سیاسی برای توافق را از میان برده است. لذا غرب ازمکانیسم ماشه برای بازگشت به فصل هفت بهره خواهدگرفت.»