بحران فراگیر فرهنگی در ایران – مهرداد نقیبی

بیش از هر زمانی سیاست های سانسور و ممیزی از سوی حاکمیت های استبدادی اشکال پیچیده ای به خود گرفته اند به گونه ای که در جوامع تحت سلطه استبداد و اختناق اساس فرهنگ مترقی زیر گیوتین سانسور و سیاست حذف سلاخی می شود.

در ایران نیز مسئله سانسور چه در رژیم شاه و چه در رژیم جمهوری اسلامی ابعاد مختلفی را شامل می شده است و نتایج آن جز سرکوب آرا و اندیشه ها چیز دیگری نبوده است.

امروزه سیاست های جمهوری اسلامی به طور مشخص در حوزه فرهنگ مبتنی بر نگرش ارشادی است، در نگرش ارشادی مفهوم گرانمایه فرهنگ جایگاهی در تفکر کارگزاران حکومتی ندارد و آنچه در اولویت قرار دارد گسترش نفوذ تیپ فرهنگی کاران امنیتی (۱) در راستای ریل گذاری فرهنگ و تقسیم بندی تبعیض آمیز و استبدادی جامعه است که در رابطه ارشاد کننده و ارشاد شونده تجلی می یابد، (۲) جامعه ای مبتنی بر سلسله روابط شبان رمگی و ساخت های دیرینه استبدادی که از مدارا و تفکر انتقادی محروم مانده است طبیعتا اندیشه های مترقی را تحمل نمی کند و تمایلی شدید به حذف آن دارد. (۳)

مهم ترین گام در راستای حل بحران های موجود ابتدا شناسایی آن است، آنچه که می توان بحران فراگیر فرهنگی نامید وضعیت شدیدا اسفناکی را در ایران پدید آورده است، سیاست های حذف و سانسور از سوی حکومت، فقدان نهادهای مدنی و دموکراتیک، سرکوب شاعران و نویسندگان، تعطیلی و توقیف مطبوعات و نشریات مختلف همگی خبر از بحرانی تر شدن وضعیت فرهنگ در ایران می دهند، بحرانی که در پیوند با بحران های سیاسی – اجتماعی – اقتصادی ابعاد گسترده ای در جامعه یافته است.

اساسی ترین نگرش در راستای رفع بحران های کنونی مستلزم دگردیسی عظیم در روابط اجتماعی موجود است تا از این طریق راه حل های پیگیر و پایدار به منظور گذار از بحران فراهم شود، لازمه اصلی دگرگونی ها حضور فعال نهادهای دموکراتیک در جامعه است، نهاد های سازمان یافته ای که بتوانند به اشکال گسترده با توده ها ارتباط برقرار کنند و مسیر توسعه فرهنگی را هموار سازند.

در زمینه نگرش به تحول فرهنگی مهم ترین ضروریات به طور کلی تحقق بی قید و شرط آزادی بیان است تا آرا و اندیشه های مترقی از درک حضور دیگری آگاهی یابند،  (۴) بدیهی است که با نگرش های حاکم در ایران چنین تحولی بعید به نظر می رسد و مهم ترین سیاست هایی که حکومت در چند دهه اخیر بدان پافشاری می کند تضادی آشتی ناپذیر با مطالبات دموکراتیک جامعه دارد، از سوی دیگر سرکوب سیستماتیک حاکمیت نیز تنها منجر به اختناق می شود.

با چنین وضعیتی نمی توان به بهبود شرایط در چهارچوب سیستمی استبدادی امید بست، در واقع چنین تفکری پیامدهای بسیار زیان باری خواهد داشت، تنها کافی است با نگاهی گذرا دریابیم که سهم فرهنگ در بودجه های دولتی تا چه میزان ناچیز است، این مسئله نشان می دهد کارگزاران حکومت تمایلی به تحول فرهنگی ندارند، هدف و مقصود از توسعه در نگرش حاکمان صرفا وعمدتا توسعه ای سودمحور است در حالی که توسعه فرهنگی به معنای شکوفایی اندیشه ها و نگرش های مترقی در سطح اجتماعی است، تنها با این نگرش می توان در مسیر توسعه فرهنگی قدم برداشت.

توسعه فرهنگی زمانی در یک جامعه امکان پذیر است که اکثریت جامعه در رفاه اقتصادی و سطح عالی از زندگی باشند، در جوامعی نظیر ایران که بحران های اقتصادی موجب به افزایش فقر و شکاف های طبقاتی شده است مسلما توسعه فرهنگی یا میسر نیست و یا با دشواری های بسیاری همراه است. در شرایط کنونی ما شاهد تورم های وحشتناکی هستیم، قیمت کتاب نیز به شکل افسارگسیخته ای افزایش یافته است و حضور مافیای بخش خصوصی در حوزه نشر کتاب وضعیت را به جایی کشانده است که قیمت یک جلد کتاب به نیم میلیون تومان و حتی یک میلیون تومان هم می رسد؛ امروز می توان دریافت وضعیت نشر در ایران با فاجعه ای عظیم مواجه است؛ فاجعه ای که در گسترش بحران بی تاثیر نیست.

نکته دیگر آن است که امروزه بسیاری در ایران برای امرار معاش دارای دو و یا سه شغل هستند، چنین وضعیتی نابسامان و نبود امکان فراغت، نبود امکان مطالعه بحران های فرهنگی را گسترده تر و حل آن را پیچیده تر کرده است. (۵)

شکوفایی جامعه در راستای توسعه فرهنگی به طور مشخص نیازمند عملکردی ریشه ای است عملکردی که در گرو حضور نهادهای دموکراتیک مستقل است، در این عرصه لازم است نگرش های دولت گرایانه افراطی و لیبرالیسم افراطی را طرد و نفی کنیم، عملکرد هر دو در حوزه فرهنگ نتایج زیان باری خواهد داشت و بزرگترین قربانیان آن اکثریت مردم جامعه خواهند بود، در طول سه دهه اخیر و با چیرگی سیاست های نئولیبرالی نظم نوین جهانی که بسیاری از زحمتکشان نتایج شوم آن را دریافته اند با رویکرد بازارگرایانه و پذیرش تمام قد خصوصی سازی که نتیجه دیگرش اش نابودی عالی ترین دستاورد های بشری است تلاش در حوزه تحول فرهنگ به محاق رفته و جایش را به توسعه تجارت و سود داده است، البته باید توجه داشت این مسئله سبب نمی شود تا دولت گرایی افراطی را پذیرا باشیم، رویکردی که قدرت تخریب اش دست کمی از لیبرالیسم نو ندارد. (۶)

راه حل اساسی را باید در بطن جامعه مشاهده کرد مهم ترین مسئله در حوزه توسعه فرهنگ عمومی سازی فرهنگ است اما عمومی سازی فرهنگ چیست؟

در جوامع مبتنی بر شیوه تولید سرمایه داری به جهت شکاف های طبقاتی موجود، ثروت در اختیار مالکان و فقر، نابرابری در اختیار طبقات فرودست جامعه قرار می گیرد در چنین ساختار تبعیض آمیزی فرهنگ نیز در اختیار مالکان قرار می گیرد یا به عبارتی دیگر فرهنگ مبدل به کالایی می شود که فرادستان از بهره جسته و فرودستان از آن محروم می مانند، عمومی سازی فرهنگ در یک کلام نسبت به چنین ساختاری قیام می کند، ما موظفیم فرهنگ را در اختیار تمامی جامعه قرار دهیم و نگذاریم نگرش بازارگرایانه – سودجویانه بر آن چیره شود و آن را به کالایی صرف تقلیل دهد، عمومی سازی فرهنگ به معنای دستیابی و دسترسی به امکاناتی است که همگان بتوانند از آن بهره جویند و در راستای شکوفایی و رشد اندیشه ها گام بردارند، تلاش برای توسعه فرهنگ در سیطره چنین نظامی میسر نیست بدان جهت که پدیده بحران در سرشت آن نظام است.

در پایان این نکته را باید یادآور شد که توسعه فرهنگ بدون لغو بی چون و چرای سانسور میسر نیست در واقع سانسور از سوی حاکمیت به عنوان وسیله ای برای سرکوب اندیشه ها استفاده می شود؛ فقط حکومت های استبدادی هستند که دشمنی تمام قد با آزادی بیان دارند چرا که آنها به خوبی می دانند ماهیت راستین آزادی بیان استوار بر حقیقت است و تمامی ستم ها، تبعیض ها، حقوق پایمال شده بشر را افشا می کند و سبب گسترش آگاهی توده ها می شود، آشکار است سانسور و ممیزی سیاست پیگیرانه حکومت هایی است که آزادی بیان را بر نمی تابند.

نهاد سانسور نهادی ارتجاعی است و با نهادهای ارتجاعی نمی توان توسعه فرهنگی را هموار ساخت،  کارل مارکس به خوبی می گوید:

سانسور نه چاقوی تیز خرد که قیچی کُند خودسرانگی ست. (۷)

توسعه فرهنگی زمانی صورت می گیرد که مسئله سانسور دیگر مطرح نباشد و شرط دستیابی به آزادی بیان بی حصر و استثنا و توسعه فرهنگی مستلزم لغو بی چون و چرای سانسور است.