دیدار در منطقه‌ای نمادین؛ چرا ملاقات اردوغان با علی‌اف در نخجوان حائز اهمیت است؟

نخجوان، یک جمهوری خودمختار محصور در خشکی بین ارمنستان، ترکیه و ایران، جایی است که رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه روز دوشنبه برای دیدار با الهام علی‌اف همتای آذربایجانی خود به آنجا رفت، جایی که بدون اتصال زمینی با باکو در سال ۱۹۲۳ به آذربایجان ضمیمه شد.

پس از حمله ارتش آذربایجان به جدایی‌طلبان ارمنی قره باغ کوهستانی، برخی کارشناسان می‌گویند که ضمیمه کردن کریدور ارمنی زنگزور در امتداد مرز با ایران این پیوستگی را با «نخجوان» و فراتر از آن با ترکیه متحد باکو ممکن می‌سازد.

با این حال ایران یکی از مخالفان توسعه کریدور زنگزور است.

برخی کارشناسان ایرانی چهار دلیل اصلی نگرانی تهران در توسعه کریدور زنگزور را اعلام کرده‌اند: نخست اینکه تهران نقش خود در ارتباط بین خاک آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از دست می‌دهد. دوم، ایران نقش خود بین ترکیه و آسیای مرکزی را دیگر نخواهد داشت. سوم، این کشور نقطه ادغام خود با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) یعنی ارمنستان را از دست خواهد داد. چهارم، با افزایش ارزش استراتژیک کریدور میانی، کریدور زنگزور نقش محوری ایران را در حمل و نقل بین شرق و غرب بیش از پیش کاهش خواهد داد.

برخلاف قره‌باغ کوهستانی، نخجوان امروز در میان جمعیت حدود ۴۰۰ هزار نفری خود طبق سرشماری سال ۲۰۰۹ هیچ ارمنی را در خود جای نداده است، در حالی که زمانی نیمی از جمعیت آن را ارمنی‌ها شکل می‌دادند اما اکنون آذری‌ها در آنجا در اکثریت هستند.

نخجوان در سده هفتم پیش از میلاد بخشی از امپراتوری هخامنشیان بود و در آن دوران فرمانروایان ارمنی حاکم نخجوان بودند که این موضوع با موافقت کوروش بزرگ صورت گرفت. در سده سوم میلادی نیز نخجوان تابع دولت ساسانی بود. در این منطقه آتشکده‌های زیادی بود و در عین حال کلیساها نیز در آن سر برافراشتند. این آثار نشان می‌داد که زرتشتیان و مسیحیان در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. این جمهوری خودمختار بر اساس معاهده ترکمنچای در سال ۱۸۱۸ میلادی از ایران جدا شد.

در سال ۱۸۴۱ میلادی نخجوان تابع حکومت گرجستان و در سال ۱۸۴۶ میلادی تابع حکومت ایروان «ارمنستان» شد.

زمانی که در سال ۱۹۲۱ ارمنستان شرقی با اتحاد جماهیر شوروی ادغام شد، استالین تصمیم گرفت که منطقه‌ نیمه بیابانی و کوهستانی نخجوان را با عنوان منطقه‌ای خودمختار به آذربایجان متصل کند. قرارداد با ترکیه در فوریه ۱۹۲۴ نهایی شد و این منطقه به یک جمهوری خودمختار سوسیالیستی شوروی تبدیل شد.

ارمنی‌ها در اواخر دهه ۱۹۸۰ در جریان خشونت‌ها در قره‌باغ کوهستانی از نخجوان گریختند و آثار حضور آن‌ها به طور سازمان‌یافته پاک شد. کلیساهای آن‌ها ویران شد و مقبره‌های مجسمه‌سازی شده آن‌ها در قبرستان قرون وسطایی جلفا تخریب شد.

زندگی مشترک آذری و ارمنی سخت بود چراکه این دو جمعیت بر اساس مذهب از هم جدا شده‌اند. یک سو ارمنی‌های مسیحی و دیگر سو آذری‌های مسلمان ترک زبان بودند.

نخجوان در ۲۰ ژانویه ۱۹۹۰ استقلال «کامل» خود را اعلام کرد و از نیروهای شوروی خواست تا منطقه را ترک کنند.

بحران‌های سیاسی به‌دنبال شکست‌های نظامی آذربایجان در قره‌باغ کوهستانی، حیدر علی‌اف و نزدیکانش را در سال ۱۹۹۳ در باکو به قدرت رساند. جمهوری خودمختار نخجوان طبق قانون اساسی این کشور مصوب سال ۱۹۹۵ بخش جدایی‌ناپذیر از آذربایجان است.

واصف طالبوف، رئیس مجلس عالی جمهوری خودمختار نخجوان از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۲ با ازدواج با خانواده علی‌اف یک رژیم خودکامه را در نخجوان ایجاد کرد و به سرکوب خشونت آمیز مطبوعات و مخالفان اقدام کرد. او همچنین به فساد متهم شده است. سازمان گزارشگران بدون مرز در سال ۲۰۱۱ او را در فهرست «چپاولگران» آزادی مطبوعات در سراسر جهان نام برد.

Posted in خانه