جنگ جدید خاورمیانه ریچارد هاس

در جریان حملات هوایی خود در سراسر ایران، گزارش شده که اسرائیل برخی از فرماندهان ارشد نظامی و چهره‌های برجسته در برنامه هسته‌ای کشور را کشته است. همچنین به نظر می‌رسد اسرائیل سامانه‌های دفاع هوایی ایران را بیش از پیش تضعیف کرده، اهداف نظامی بیشتری را مورد حمله قرار داده و حداقل یکی از تأسیسات مرتبط با برنامه هسته‌ای – و شاید بیشتر – را هدف قرار داده است.

با وجود ادعای اسرائیل مبنی بر اقدام پیشگیرانه، این حملات در واقع نمونه‌ای کلاسیک از اقدام بازدارنده هستند؛ حملاتی که در واکنش به تهدیدی در حال شکل‌گیری صورت می‌گیرند، نه خطری فوری. این تفاوت، پیامدهای حقوقی و دیپلماتیک دارد، چرا که حملات بازدارنده معمولاً بسیار بحث‌برانگیزترند و در دسته جنگ‌های انتخابی قرار می‌گیرند، در حالی که حملات پیشگیرانه به عنوان شکلی از دفاع از خود در نظر گرفته شده و بیشتر مورد پذیرش واقع می‌شوند.

با این حال، این تفاوت‌ها احتمالاً معنای چندانی برای اسرائیل ندارند؛ چرا که این کشور پیش از این نیز حملاتی (هرچند محدودتر) علیه برنامه‌های هسته‌ای نوپای عراق و سوریه انجام داده است. افزون بر این، اقدام علیه ایران در داخل کشور اسراییل با استقبال روبرو می‌شود: این یکی از معدود موضوعاتی است که اغلب اسرائیلی‌ها – که درباره جنگ در غزه، نقش دادگاه‌ها در دموکراسی، و توازن بین سکولارها و مذهبی‌ها به شدت اختلاف‌نظر دارند – بر سر آن توافق دارند.

اینکه چرا اسرائیل تصمیم گرفت این عملیات را دقیقاً در این زمان انجام دهد، هنوز توضیحی قانع‌کننده بیان نشده است. به گفته بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل: «در ماه‌های اخیر، ایران اقداماتی انجام داده که هرگز پیش از این انجام نداده بود؛ اقداماتی برای تسلیح اورانیوم غنی‌شده‌اش.» بنابراین، مهم خواهد بود که ببینیم آیا دولت اسرائیل به اطلاعات جدیدی دست یافته یا ارزیابی تازه‌ای از توانمندی‌ها و نیات ایران در دست دارد.

ما از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) می‌دانیم که ایران به‌طور فعال در حال تولید اورانیوم با غنای بالا بوده و درباره فعالیت‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای خود شفاف عمل نکرده است. با این حال، در هفته‌های اخیر، مقامات اطلاعاتی آمریکا تأیید کرده‌اند که برآورد آن‌ها این است که ایران هنوز تصمیم به ساخت سلاح هسته‌ای نگرفته است.

بر اساس گزارش‌هایی که عمدتاً بر پایه اظهارات مقامات اسرائیلی استوارند، ایالات متحده، از پیش از حمله برنامه‌ریزی‌ شده آگاه بوده و تلاشی برای جلوگیری از آن نکرده است. هنوز مشخص نیست که آیا واشنگتن واقعاً چراغ سبز نشان داده یا صرفاً زرد، اما تقریباً قطعی است که مانند برخی موارد پیشین چراغ قرمز نشان نداده است. با این حال، مقامات آمریکایی تلاش کرده‌اند خود را از این اقدام اسرائیل جدا نشان داده و تأکید کرده‌اند که اسرائیل به‌طور یک‌جانبه عمل کرده و ایران نباید در پاسخ، نیروهای آمریکایی را هدف قرار دهد.

میزان آمادگی ایالات متحده برای کمک به اسرائیل در اقدامات نظامی احتمالی آینده علیه ایران، یا در تقویت توان دفاعی اسرائیل در برابر انتقام ایران، همچنان نامشخص است. چشم‌انداز احیای مذاکرات هسته‌ای میان آمریکا و ایران – که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، پیشنهاد داده باید ادامه یابد – بسیار دور از دسترس به نظر می‌رسد.

ارزیابی نهایی از موفقیت این عملیات هنوز زود است. این ارزیابی بستگی به عوامل متعددی دارد، از جمله میزان و پیامدهای خسارات وارد شده. اینکه چه نتیجه ای به دست آمده، ایران چقدر زمان نیاز دارد تا آنچه را از دست داده بازسازی کند، و تا چه اندازه قدرت رهبری نظامی و هسته‌ای ایران مختل شده، همچنان نامشخص است.

سؤال مرتبط دیگر این است که آیا و چگونه این حمله بر سلطه رژیم ایران بر کشور تأثیر خواهد گذاشت، موضوعی که ممکن است از اهداف اصلی حمله اسرائیل بوده باشد.

نکته دوم، دامنه انتقام‌جویی‌های احتمالی آینده ایران است. واکنش اولیه ایران نسبتاً محدود بود: حدود صد پهپاد به سوی اسرائیل پرتاب شد، در حالی که اسرائیل آمادگی لازم برای دفاع در برابر چنین حملاتی را داشت. اما پس از آن، ایران چندین موج از موشک‌های بالستیک را نیز شلیک کرد.

سؤال آشکار این است که ایران در ادامه چه اقدامات دیگری برعلیه اسرائیل یا اهداف اسرائیلی در سراسر جهان انتخاب خواهد کرد. با این حال، با توجه به آسیب‌پذیری‌های آشکار ایران، مشخص نیست که این کشور چه گزینه‌های جذاب یا موثری در اختیار داشته باشد.

همچنین باید دید آیا ایران اقدامی علیه ایالات متحده انجام خواهد داد یا نه؛ کشوری که در آستانه حمله تلافی‌جویانه، بخش زیادی از نیروهای خود را از منطقه خارج کرده است. از سوی دیگر، ممکن است ایران علیه یکی یا چند کشور همسایه عربی خود اقداماتی انجام دهد.

با وجود تلاش‌های مداوم ایران برای بهبود روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس، احتمال تلاش این کشور برای ایجاد اختلال در صنعت انرژی منطقه را نمی‌توان نادیده گرفت. چنین اقدامی می‌تواند جایگاه ایران را در خلیج فارس تضعیف کند، اما در عین حال باعث افزایش قیمت نفت – که پس از حمله اسرائیل از پیش نیز افزایش یافته – خواهد شد. این افزایش قیمت می‌تواند فشار اقتصادی بر غرب وارد کرده و در عین حال درآمدهای نفتی ایران را در زمانی که امیدی به رفع تحریم‌ها (یکی از موضوعات کلیدی مذاکرات هسته‌ای با آمریکا) وجود ندارد، افزایش دهد.

همچنین احتمال حملات نظامی بیشتر از سوی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای شناخته‌شده یا مشکوک به فعالیت، وجود دارد؛ اقدامی که هم بنیامین نتانیاهو و هم دونالد ترامپ نسبت به آن هشدار داده‌ بودند. چنین حملاتی نیازمند ارزیابی مجدد از دستاوردها و پیامدهای احتمالی خواهد بود.

ایران، در تلاش برای بازدارندگی در برابر حملاتی مشابه آنچه رخ داده، باید تصمیم بگیرد که آیا برنامه هسته‌ای خود را با شدت بیشتری ادامه دهد، آن را به تأسیسات مستحکم‌تر و پنهان‌تری منتقل کند، و یا همچنان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری داشته باشد.

عامل پیچیده دیگر این است که آیا بازیگران خارجی مانند چین، روسیه و کره شمالی – که همگی تجربه توسعه تسلیحات هسته‌ای دارند – به ایران کمک خواهند کرد یا نه، و در صورت انجام چنین کاری، واکنش آمریکا و اسرائیل چه خواهد بود.

پیش از آنکه بتوان قضاوت کرد آیا اقدام نظامی بهترین گزینه ممکن بوده است یا نه، باید دانست که چه توافق‌هایی ممکن بود میان آمریکا و ایران قابل مذاکره و راستی‌آزمایی بوده باشد. این موضوع می‌تواند واکنش‌های سیاسی در هر دو کشور را نسبت به این حملات و امکان‌پذیر بودن یا قابل اجتناب بودن آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد.

در حال حاضر، سؤالات بیشتر از پاسخ‌ها هستند – چه درباره آنچه رخ داده و چه درباره آنچه ممکن است در آینده رخ دهد. تنها چیزی که با قطعیت می‌توان گفت این است که این فصل جدید از بحران در خاورمیانه، تازه آغاز شده است.* ریچارد هاس، رئیس افتخاری شورای روابط خارجی، مشاور ارشد در شرکت سنترویو پارتنرز، و استاد ممتاز دانشگاه نیویورک است. او پیش‌تر به‌عنوان مدیر برنامه‌ریزی سیاسی وزارت امور خارجه آمریکا (۲۰۰۱–۲۰۰۳) فعالیت کرده و نماینده ویژه رئیس‌جمهور جورج دبلیو. بوش در امور ایرلند شمالی و هماهنگ‌کننده آینده افغانستان بوده است.
وی نویسنده کتاب «قانون وظایف: ده عادت شهروندان خوب» (انتشارات پنگوئن پرس، ۲۰۲۳) و همچنین نویسنده خبرنامه هفتگی Home & Away در پلتفرم Substack است.

برگردان به فارسی: آزاد ـ شریف‌زاده
۱۴ ژوئن ۲۰۲۵