هیچ راه فراری نیست؛ پناهجویان افغان گرفتار در جنگ ایران و اسرائیل

حمله موشکی اسرائیل به تهران در روز جمعه ۱۳ ژوئن بار دیگر به شمس، مادر ۳۴ ساله افغان، یادآوری کرد که او و خانواده‌اش تا چه اندازه آسیب‌پذیرند. او در حالی‌که در شمال تهران مشغول خیاطی بود، با وحشت به خانه بازگشت و دختران پنج و هفت‌ساله‌اش را لرزان و وحشت‌زده زیر میز یافت.

شمس تنها یک سال پیش از حکومت طالبان در افغانستان گریخته بود به امید آن‌که ایران پناهگاهی امن باشد. اما اکنون بدون مدرک اقامت و در ترس و بی‌پناهی، بار دیگر در دل یک خطر تازه گرفتار آمده است.
او به الجزیره گفت: «از دست طالبان فرار کردیم، اما اینجا هم بمب‌ها بالای سرمان می‌بارید. ما برای امنیت آمده بودیم، اما نمی‌دانستیم کجا برویم.»

شمس، فعال سابق در افغانستان، همراه همسرش – که زمانی سرباز جمهوری اسلامی افغانستان بود – با ویزای موقت به ایران آمدند. اما از آن زمان نتوانستند ویزایشان را تمدید کنند چون این کار نیازمند خروج از ایران و ورود مجدد از مرز تحت کنترل طالبان است، سفری که برای آن‌ها بسیار خطرناک خواهد بود.

بدون مدارک اقامت قانونی، شمس از هیچ حمایتی برخوردار نیست: نه بیمه کاری دارد، نه حساب بانکی، و نه کمکی از سوی دولت ایران یا نهادهای بین‌المللی دریافت کرده است. قطعی گسترده اینترنت در تهران نیز باعث شده تماس با خانواده و دسترسی به اطلاعات بسیار دشوار شود.

او گفت: «بدون گواهینامه رانندگی نمی‌توانیم از خانه خارج شویم. در هر چهارراه تهران پلیس ایست بازرسی دارد.» پیش از شروع بمباران‌ها، خانواده‌اش با سختی می‌توانستند غذا تهیه کنند، اما پس از آن اوضاع بدتر شد.

بر اساس آمارها، ایران میزبان حدود ۳.۵ میلیون پناهجو یا افراد در وضعیت پناهجویی است که حدود ۷۵۰ هزار نفر از آنان ثبت‌نام‌شده و بیش از ۲.۶ میلیون نفر فاقد مدارک قانونی هستند. استان تهران به تنهایی میزبان ۱.۵ میلیون افغان است – اکثراً بدون مدرک. بسیاری از آن‌ها از جمله فعالان، روزنامه‌نگاران، سربازان سابق و افراد آسیب‌پذیر پس از بازگشت طالبان و خروج آمریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱، به ایران گریخته‌اند.

در جریان جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل، بسیاری از افغان‌ها با خاموشی اینترنت، دسترسی نداشتن به خدمات اضطراری و نبود حمایت، بار دیگر آسیب‌پذیری شدید خود را احساس کردند.

در حالی‌که برخی ایرانی‌ها از تهران به سمت شمال کشور گریختند، پناهجویانی چون شمس هیچ راه گریزی نداشتند. شب ۲۲ ژوئن، انفجاری در نزدیکی خانه آن‌ها پنجره‌های ساختمان را شکست. شمس گفت: «تا ساعت ۳ صبح بیدار بودم. یک ساعت پس از آن‌که توانستم بخوابم، انفجار دیگری بیدارم کرد.»

یک ساختمان مسکونی در نزدیکی خانه‌شان به‌طور کامل فرو ریخت. او گفت: «کیفی با وسایل ضروری بچه‌ها آماده کردم تا اگر اتفاقی برای ساختمان‌مان افتاد، فرار کنیم.»

با آن‌که آتش‌بس ۲۳ ژوئن به‌میانجیگری قطر و آمریکا برای خانواده شمس آسودگی آورد، مشکلات دیگری سر راه‌شان پیدا شد. کارفرمای شمس که به او نقدی حقوق می‌داد، شهر را ترک کرده و پاسخ تماس‌هایش را نمی‌دهد. شمس گفت: «او ناپدید شده. وقتی قبلاً خواستم حقوقم را بدهد، گفت: تو مهاجر افغانی هستی، گمشو، گمشو، گمشو.»

هزینه انسانی جنگ

سه مهاجر افغان به نام‌های حافظ بستانی، عبدالوَلی و حبیب‌الله جمشیدی در میان ۶۱۰ کشته‌ی بمباران‌های اخیر بودند. عبدالوَلی ۱۸ ساله که شش ماه پیش برای کار به ایران آمده بود، در روز ۱۸ ژوئن در حمله به محل کار ساختمانی‌اش در تهران‌پارس کشته شد. در ویدئویی که همکارانش منتشر کردند، صدای فریاد آن‌ها شنیده می‌شود که از او می‌خواهند ساختمان را ترک کند، در حالی‌که انفجارهای شدید در پس‌زمینه شنیده می‌شود.

افراد دیگری همچنان مفقودند. حکیمی، پیرمردی از ولایت تخار افغانستان، گفت که چهار روز است از سه نوه‌اش در تهران خبری ندارد. او می‌گوید آن‌ها هنگام حملات هوایی به زیرزمین ساختمانی نیمه‌کاره پناه برده‌اند و کارفرمای ایرانی‌شان بدون پرداخت دستمزد فرار کرده است. حکیمی اضافه کرد: «حتی اگر زنده باشند، چون مدرک ندارند اگر از ساختمان خارج شوند، توسط پلیس بازداشت و اخراج می‌شوند.»

از خطری به خطری دیگر

در میانه‌ی درگیری‌ها، گزارشگر ویژه سازمان ملل، ریچارد بنت، از همه طرف‌ها خواست از جان پناهجویان افغان در ایران محافظت کنند و هشدار داد آن‌ها در معرض خطر جدی قرار دارند.

لیلە فروغ محمدی، فعال افغان ساکن خارج از کشور، در شبکه‌های اجتماعی وضعیت بحرانی افغان‌ها در ایران را بازتاب می‌دهد. او نوشت: «بیشترشان مدرک قانونی ندارند، و همین باعث می‌شود نتوانند حتی دستمزد عقب‌افتاده‌شان را بگیرند.»

او افزود: «هیچ نهادی برای حمایت از افغان‌ها در این جنگ وجود ندارد. ما از تشدید درگیری بین ایران و اسرائیل برای امنیت مردم‌مان وحشت داشتیم.»

بدون کمک گروه‌های افغان، بسیاری از افغان‌ها موفق به فرار از مناطق خطرناک نشدند. نهاد «بدنه هماهنگی زنان فعال افغان» (AWACB) که بخشی از سازمان اروپایی ادغام است، به صدها زن – عمدتاً فعالان حقوق زن که از افغانستان گریخته بودند – و خانواده‌هایشان کمک کرد تا از شهرهایی چون تهران، اصفهان و قم به شهرهایی امن‌تر مانند مشهد منتقل شوند.

دکتر پاتونی تیخمان، بنیان‌گذار این نهاد، گفت: «ظرفیت ما محدود است. فقط می‌توانیم به اعضای رسمی AWACB کمک کنیم. تاکنون ۱۰۳ زن را از میان ۴۵۰ عضو خود – که بیشترشان فعالان حقوق زنان هستند – جابه‌جا کرده‌ایم.»

«نمی‌توانم به طالبان برگردم»

در حالی‌که ایران از برنامه‌ی اخراج دو میلیون افغان فاقد مدرک خبر داده، برخی افغان‌ها با وجود خطرات، تصمیم گرفتند بازگردند. سازمان جهانی «ویژن افغانستان» اعلام کرد که طی ۱۲ روز جنگ، روزانه حدود ۷ هزار افغان از طریق مرز اسلام‌قلعه وارد هرات می‌شوند. نماینده‌ی این سازمان گفت: «آن‌ها با دست خالی می‌آیند، آشفته، آسیب‌دیده، و به کشوری بازمی‌گردند که در بحران اقتصادی و اجتماعی فرو رفته است.»

کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) نسبت به وضعیت وخیم انسانی افغان‌ها در ایران هشدار داده و اعلام کرده که برخی از آنان در حال ترک ایران هستند.

اما برای بسیاری، دیگر هیچ جایی باقی نمانده.

شمس در خانه‌اش در شمال تهران، در کنار دخترش نشسته و تلویزیون تماشا می‌کند. با صدایی آرام می‌گوید: «ما برای امنیت آمدیم.» وقتی از او پرسیده شد اگر اوضاع بدتر شود چه می‌کند، بدون تردید گفت: «با خانواده‌ام همین‌جا می‌مانم. نمی‌توانم به طالبان برگردم.»

منبع: الجزیره – امید سبحانی