مکانیسم ماشه؛ شمشیر داموکلس بر سر اقتصاد ایران

دویچه‌وله: تروئیکای اروپا ایران را به فعال‌سازی مکانیسم ماشه تهدید می‌کند که می‌تواند تحریم‌های سازمان ملل علیه این کشور را بازگرداند. فعال‌سازی این سازوکار چه پیامدهایی. مکانیسم ماشه یا “اسنپ‌بک” سازوکاری حقوقی در توافق هسته‌ای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل است. این سازوکار به اعضای امضاکننده برجام امکان می‌دهد در صورت ادعای نقض تعهدات توسط ایران، تحریم‌های پیشین سازمان ملل، شامل شش قطعنامه تحریمی بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ را به‌طور خودکار بازگردانند. ویژگی کلیدی این مکانیسم، “وتوی معکوس” است که مانع از وتوی بازگشت تحریم‌ها توسط اعضای دائم شورای امنیت، مانند چین یا روسیه می‌شود.

فرآیند فعال‌سازی شامل مراحل زیر است: ابتدا، یکی از اعضا شکایتی به کمیسیون مشترک برجام ارائه می‌دهد. این کمیسیون ۱۵ روز (قابل تمدید) برای حل اختلاف فرصت دارد. در صورت عدم توافق، موضوع به وزرای خارجه و سپس به شورای امنیت ارجاع می‌شود. شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامه‌ای برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب کند. اگر این قطعنامه تصویب نشود یا وتو شود، تحریم‌ها به‌طور خودکار بازمی‌گردند. این سازوکار تا ۲۶ مهر ۱۴۰۴ (۱۷ اکتبر ۲۰۲۵) اعتبار دارد و پس از آن، با انقضای مفاد کلیدی قطعنامه ۲۲۳۱، امکان استفاده از آن منتفی خواهد شد.

دویچه وله فارسی در گفت‌وگو با سه کارشناس ابعاد مختلف فعال‌سازی احتمالی مکانیسم ماشه را بررسی کرده است: محمد ملانوری، دانشجوی دکترای اقتصاد در دانشگاه شریف تهران؛ اردشیر پشنگ، پژوهشگر ارشد در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه و انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا و دالغا خاتین‌اوغلو، کارشناس انرژی.

ایران در تنگنای دیپلماتیک؛ سایه مکانیسم ماشه بر سر تهران

کشورهای غربی، به‌ویژه تروئیکای اروپا (فرانسه، بریتانیا، آلمان)، در ماه‌های اخیر فشار دیپلماتیک بر ایران را افزایش داده و تهدید کرده‌اند که در صورت عدم بازگشت تهران به مذاکرات هسته‌ای و پایبندی به تعهدات برجام، مکانیسم ماشه را فعال خواهند کرد. این تهدیدها پس از تعلیق همکاری‌های داوطلبانه ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در واکنش به حملات نظامی اسرائیل و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران شدت گرفته است. گزارش آژانس در ژوئن ۲۰۲۵ نشان داد که ایران حجم اورانیوم ۶۰ درصد غنی‌شده را باز هم افزایش داده و از همکاری کامل با بازرسان آژانس خودداری کرده است.

اردشیر پشنگ، پژوهشگر ارشد در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه، وضعیت کنونی ایران را بحرانی توصیف می‌کند و می‌گوید: «جمهوری اسلامی در سخت‌ترین شرایط سیاسی خود طی ۴۶ سال گذشته قرار دارد. سرریز شدن بحران‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی تهران را در تنگنا قرار داده است. تنها عاملی که می‌تواند تروئیکای اروپا را از فعال‌سازی مکانیسم ماشه بازدارد، بازگشت ایران به مذاکرات هسته‌ای با آمریکا و همکاری کامل با آژانس است.»برای اقتصاد، صنعت انرژی و جایگاه بین‌المللی ایران خواهد داشت؟

او معتقد است که تغییر مواضع اروپا، از نقش سنتی میانجی به عضوی از جبهه فشار علیه ایران، تحت تأثیر اتهامات حمایت تهران از روسیه در جنگ اوکراین و حمایت صدراعظم آلمان و وزیر خارجه بریتانیا از حملات اسرائیل به ایران است.

اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، روز دوشنبه ۲۳ تیر، تهدیدهای اروپا را “فاقد مبنای حقوقی و بین‌المللی” و “اقدامی سیاسی در راستای تقابل با ایران” دانست و هشدار داد که فعال‌سازی مکانیسم ماشه با “واکنش مقتضی” ایران مواجه خواهد شد. بقائی از “ارتباط مستمر” ایران با تروئیکای اروپا خبر داد، که نشان‌دهنده تلاش‌های دیپلماتیک تهران برای جلوگیری از تشدید تنش‌هاست.

نقش چین و روسیه در دیپلماسی

چین و روسیه، به‌عنوان حامیان سنتی ایران در شورای امنیت، می‌توانند در کاهش فشارهای غرب نقش داشته باشند، اما توانایی آنها در شرایط کنونی محدود به نظر می‌رسد. پشنگ توضیح می‌دهد: «چین و روسیه در حال حاضر بیشتر نظاره‌گر هستند تا بازیگران اثرگذار. پکن ممکن است بتواند فشارهای غرب را تا حدی کاهش دهد و مسکو در قانع کردن تهران برای انعطاف در مذاکرات نقش داشته باشد، اما نتیجه نهایی به میزان انعطاف واشنگتن و تهران در رسیدن به توافقی جدید بستگی دارد.» این محدودیت‌ها به دلیل تضعیف جایگاه منطقه‌ای ایران و فشارهای جهانی بر چین و روسیه، به‌ویژه در رابطه با جنگ اوکراین، تشدید شده است.

تأثیرات اقتصادی فعال‌سازی مکانیسم ماشه

فعال‌سازی مکانیسم ماشه می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای در حوزه‌های اقتصادی، انرژی، سیاسی و امنیتی برای ایران به همراه داشته باشد. بازگشت تحریم‌های سازمان ملل، اقتصاد ایران را که هم‌اکنون تحت فشار تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا قرار دارد با چالش‌های بی‌سابقه‌ای مواجه خواهد کرد.

محمد ملانوری، دانشجوی دکترای اقتصاد در دانشگاه شریف درباره تأثیرات اقتصادی می‌گوید: «ایران همین حالا تحت تحریم‌های ثانویه آمریکا برای فروش نفت است، اما با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تحریم‌های اروپایی نیز اضافه می‌شود. ایران از سال ۲۰۱۷ با ایجاد زیرساخت‌هایی مانند ناوگان سایه و یافتن مشتریانی خارج از حوزه اروپا و آمریکا، توانسته صادرات نفت را حفظ کند، اما کاهش صادرات محتمل است.» او هشدار می‌دهد که این کاهش بر بودجه دولت اثر می‌گذارد، خدمات دولتی را محدود می‌کند و واردات را کاهش می‌دهد.

مکانیسم ماشه؛ تهدیدی برای صادرات نفت ایران

صنعت انرژی ایران، به‌ویژه بخش نفت و گاز، از فعال‌سازی مکانیسم ماشه به شدت آسیب خواهد دید. دالغا خاتین‌اوغلو، کارشناس انرژی، می‌گوید: «تنها بازار صادرات نفت خام ایران چین است که با تخفیف‌های زیاد خرید می‌کند، اما فعال شدن مکانیسم ماشه، چین و روسیه را به دلیل عضویت در برجام ملزم به رعایت تحریم‌ها می‌کند.» این امر می‌تواند صادرات نفت ایران را که طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA 2024) به ۱.۵ میلیون بشکه در روز رسیده، به زیر ۵۰۰ هزار بشکه کاهش دهد.

خاتین‌اوغلو درباره زیرساخت‌های انرژی هشدار می‌دهد: «ایران طی دو دهه گذشته در نوسازی پالایشگاه‌ها و تأسیسات استخراج پیشرفتی نداشته است. یک‌چهارم نفت تحویلی به پالایشگاه‌ها به قیر و مازوت کم‌ارزش تبدیل می‌شود، در حالی که این رقم در پالایشگاه‌های مدرن جهان تنها ۴ درصد است. بازگشت تحریم‌های بین‌المللی وضعیت فرسودگی پالایشگاه‌های ایران را که نیمی از آنها عمری بیش از ۵ دهه دارند، بدتر خواهد کرد.»

او درباره امکان توسعه پتروشیمی و پالایش داخلی می‌افزاید: «ایران نتوانسته ظرفیت پتروشیمی را افزایش دهد و به دلیل کسری گاز، پتروشیمی‌ها تنها با ۷۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند. پالایشگاه‌های ایران زیان‌ده هستند و هیچ پروژه جدیدی برای بهبود آنها وجود ندارد. این وضعیت، توانایی ایران برای جبران کاهش صادرات نفت از طریق تولید محصولات پتروشیمی را محدود می‌کند.»

ملانوری درباره تحریم‌های بانکی توضیح می‌دهد: «با توجه به قوانین سویفت که تحت نظارت اروپاست، تحریم‌های بانکی نقل‌وانتقال مالی ایران را مختل خواهد کرد. ایران در سال‌های اخیر با کشورهای بریکس تجارت کرده، اما نفوذ آمریکا در کشورهایی مانند امارات می‌تواند مسیرهای دور زدن تحریم‌ها را مسدود کند و فساد ارزی را افزایش دهد.» او برای کاهش پیامدها پیشنهاد می‌کند: «تنوع مقاصد تجاری برای مدیریت ریسک ضروری است. تمرکز بیش از حد بر چین و هند به افزایش واردات از این کشورها منجر می‌شود. دولت باید از سرکوب قیمت ارز و تخصیص غیرشفاف منابع ارزی که به فساد می‌انجامد، اجتناب کند.»

خروج از ان‌پی‌تی و افزایش احتمال درگیری نظامی

به گفتە بسیاری از کارشناسان فعال‌سازی مکانیسم ماشه جایگاه ایران در نظام بین‌المللی را به شدت تضعیف خواهد کرد. پشنگ هشدار می‌دهد: «ایران نسبت به سال ۲۰۱۵ که برجام امضا شد، در ابعاد سیاسی، اقتصادی و منطقه‌ای دچار بحران‌های بیشتری شده است. از دست رفتن متحدان منطقه‌ای مانند سوریه و تضعیف گروه‌های نیابتی، همراه با تبدیل رقابت غیرمستقیم با اسرائیل به جنگ مستقیم، ایران را در موقعیت شکننده‌ای قرار داده است.» او می‌افزاید: «فعال شدن مکانیسم ماشه می‌تواند بهانه‌ای برای حملات نظامی بیشتر به ایران، به‌ویژه از سوی اسرائیل با حمایت آمریکا و برخی کشورهای اروپایی، فراهم کند.»

تهدید ایران به خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) نیز مورد توجه است. پشنگ معتقد است: «ایران می‌تواند تهدید به خروج از ان‌پی‌تی کند، اما در شرایطی که سایه جنگ با اسرائیل همچنان بر فضای سیاسی آن سنگینی می‌کند، این تهدید گزینه‌ای مؤثر و عملی برای وادار کردن طرف مقابل به عقب‌نشینی نخواهد بود. این اقدام نه‌تنها پیامدهای شدید سیاسی و اقتصادی به دنبال خواهد داشت، بلکه بهانه‌ای کافی به فردی مانند بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، می‌دهد تا زمینه‌ساز حمله‌ای دیگر به ایران شود.»

برجام برای محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌ها امضا شد. خروج آمریکا در سال ۲۰۱۸ و سیاست “فشار حداکثری” اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داد. ایران از ۲۰۱۹ تعهدات خود را کاهش داد و غنی‌سازی اورانیوم را به ۶۰ درصد رساند. حملات اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران در ژوئن سال جاری و تعلیق همکاری با آژانس، تنش‌ها را افزایش داد. تهدیدهای تروئیکای اروپا در ۲۰۲۵ احتمال فعال‌سازی مکانیسم ماشه را بالا برده است. ایران با رایزنی با چین، روسیه و اروپا تلاش می‌کند این تهدید را خنثی کند.

مکانیسم ماشه، با توانایی بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل بدون امکان وتو، شمشیر داموکلسی بر سر اقتصاد و دیپلماسی ایران است. کاهش صادرات نفت، اختلال در نقل‌وانتقال مالی، فرسودگی زیرساخت‌های انرژی و تضعیف بیشتر جایگاه بین‌المللی ایران از پیامدهای احتمالی این سازوکار هستند. در حالی که تروئیکای اروپا فشار را افزایش داده و ایران با بحران‌های داخلی و منطقه‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کند، موفقیت تلاش‌های دیپلماتیک تهران به انعطاف در مذاکرات با واشنگتن و همکاری با آژانس بستگی دارد. با نزدیک شدن به ۲۶ مهر، ایران در آستانه تصمیمی حیاتی قرار دارد: بازگشت به میز مذاکره یا پذیرش ریسک تحریم‌های بین‌المللی که می‌تواند اقتصاد و امنیت این کشور را به مخاطره بیندازد.