دیپلماسی یا مقاومت: حاکمان ایران در برابر دو راهی

نخبگان روحانی ایران که در اثر جنگ و بن‌بست دیپلماتیک ضعیف شده‌اند، بر سر یک دوراهی قرار گرفته‌اند: یا در برابر فشارها برای توقف فعالیت هسته‌ای مقاومت کنند و خطر حملات بیشتر آمریکا و اسرائیل را بپذیرند، یا عقب‌نشینی کرده و با خطر شکاف در رهبری مواجه شوند.

در حال حاضر حاکمیت جمهوری اسلامی بیش از هر چیز بر بقا و حفظ موقعیت فوری تمرکز دارد، نه بر راهبرد سیاسی بلندمدت.

آتش‌بس شکننده‌ای به جنگ ۱۲روزه در ماه ژوئن پایان داد؛ جنگی که با حملات هوایی اسرائیل آغاز شد و سپس با حملات آمریکا به سه تأسیسات هسته‌ای ایران ادامه یافت.

دو طرف اعلام پیروزی کردند، اما این جنگ آسیب‌پذیری‌های نظامی ایران را آشکار و تصویر بازدارندگی یکی از قدرت‌های بزرگ خاورمیانه و دشمن اصلی منطقه‌ای اسرائیل را خدشه‌دار کرد.

سه منبع آگاه ایرانی به رویترز گفته‌اند که ساختار سیاسی کشور اکنون گفت‌وگو با آمریکا را – برای حل اختلاف چند دهه‌ای بر سر برنامه هسته‌ای – تنها راه جلوگیری از تشدید درگیری و خطر نابودی موجودیت نظام می‌داند.

حملات اسرائیل که اهداف هسته‌ای و نظامی ایران را نشانه گرفت و به کشته‌شدن چند فرمانده ارشد سپاه پاسداران و شماری از دانشمندان هسته‌ای انجامید، تهران را شوکه کرد؛ حملاتی که تنها یک روز پیش از آغاز ششمین دور مذاکرات با واشنگتن صورت گرفت.

هرچند تهران واشنگتن را به «خیانت به دیپلماسی» متهم کرد، برخی نمایندگان تندرو و فرماندهان نظامی، مقاماتی را که طرفدار مذاکره با آمریکا بودند مقصر دانستند و گفتند این گفت‌وگوها «دام راهبردی» بوده که توجه نیروهای مسلح را منحرف کرده است.

با این حال، یکی از منبع‌های سیاسی که مانند سایر منابع به‌دلیل حساسیت موضوع خواست نامش فاش نشود، گفت که اکنون گرایش رهبری کشور به سمت مذاکره است، زیرا «هزینه تقابل نظامی را دیده‌اند».

مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور، روز یکشنبه گفت که ازسرگیری گفت‌وگو با ایالات متحده «به معنای تسلیم‌شدن نیست» و خطاب به تندروهایی که پس از جنگ مخالف ادامه دیپلماسی هسته‌ای هستند، افزود:  «گفتگو نمی‌کنید می‌خواهید چه کار کنید؟ می‌خواهید بجنگید؟ دشمن به ما حمله کرد. مجدداً خرابی‌ها را بسازیم، باز به ما حمله می‌کند.»

سخنان او با انتقاد تندروهایی از جمله عزیز غضنفری، جانشین معاون سیاسی سپاه، مواجه شد که هشدار داد سیاست خارجی به احتیاط نیاز دارد و اظهارات نسنجیده می‌تواند پیامدهای جدی داشته باشد.

در نهایت، تصمیم‌گیری نهایی با آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی است. منابع آگاه گفتند او و هسته اصلی قدرت روحانیون به اجماعی رسیده‌اند که بر اساس آن، ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای برای بقای جمهوری اسلامی حیاتی است.

وزارت امور خارجه ایران اعلام کرده که هنوز تصمیمی درباره آغاز مجدد مذاکرات هسته‌ای اتخاذ نشده است.

معادلات و فشار خارجی

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، هشدار داده‌اند که اگر ایران غنی‌سازی اورانیوم را از سر بگیرد – مسیری که می‌تواند به ساخت سلاح هسته‌ای منجر شود – بدون تردید دوباره حمله خواهند کرد.

ترامپ هفته گذشته هشدار داد که اگر ایران با وجود حملات ماه ژوئن به تأسیسات اصلی تولید خود، غنی‌سازی را از سر بگیرد، «برمی‌گردیم». تهران در پاسخ وعده داد به‌طور قاطع تلافی خواهد کرد.

با این حال، تهران بیم دارد که حملات بعدی بتواند هماهنگی سیاسی و نظامی کشور را فلج کند؛ به همین دلیل، شورای دفاعی تشکیل داده تا حتی در صورتی که رهبر ۸۶ساله کشور ناچار به انتقال به مکانی دورافتاده برای جلوگیری از ترور شود، تداوم فرماندهی تضمین گردد.

الکس وطن‌خواه، مدیر برنامه ایران در مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن، گفت اگر ایران بخواهد بدون تضمین‌های دیپلماتیک یا امنیتی، به‌سرعت ظرفیت هسته‌ای خود را بازسازی کند، «حمله آمریکا و اسرائیل نه‌تنها ممکن، بلکه تقریباً قطعی خواهد بود».

او افزود: «بازگشت به مذاکرات می‌تواند برای تهران زمان تنفس و کاهش فشار اقتصادی به همراه داشته باشد، اما بدون اقدام متقابل سریع آمریکا، خطر واکنش تندروها، تشدید شکاف میان نخبگان و اتهامات تازه مبنی بر تسلیم‌شدن وجود دارد.»

تهران بر حق خود برای غنی‌سازی اورانیوم به‌عنوان بخشی از برنامه‌ای که آن را صلح‌آمیز می‌خواند پافشاری می‌کند، در حالی که دولت ترامپ خواستار توقف کامل این فعالیت‌هاست – اختلافی اساسی که مانع اصلی حل‌وفصل دیپلماتیک شده است.

بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد بر اساس سازوکار موسوم به «اسنپ‌بک» که سه کشور اروپایی پیگیر آن هستند، تهدید دیگری است که در صورت امتناع تهران از بازگشت به مذاکرات یا عدم حصول توافق قابل راستی‌آزمایی برای محدودکردن فعالیت هسته‌ای، اجرایی خواهد شد.

تهران تهدید کرده که از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) خارج خواهد شد، اما منابع داخلی می‌گویند این بیشتر یک تاکتیک فشار است تا یک برنامه واقعی – زیرا خروج از NPT نشانه‌ای آشکار از حرکت ایران به سمت بمب هسته‌ای خواهد بود و مداخله آمریکا و اسرائیل را دعوت خواهد کرد.

یک دیپلمات ارشد غربی گفت که حاکمان ایران بیش از هر زمان دیگری آسیب‌پذیر شده‌اند و هرگونه سرپیچی می‌تواند قماری باشد که نتیجه معکوس بدهد؛ آن هم در شرایطی که نارضایتی داخلی رو به افزایش است، قدرت بازدارندگی کاهش یافته و اسرائیل از سال ۲۰۲۳ توانسته نیروهای نیابتی ایران را در جنگ‌های مختلف خاورمیانه از کار بیندازد.

افزایش نگرانی‌ها

در میان مردم عادی، خستگی از جنگ و انزوای بین‌المللی به‌شدت وجود دارد و این احساس با درک گسترده از ناکارآمدی حکمرانی تشدید شده است. اقتصاد نفت‌محور ایران که پیش‌تر هم بر اثر تحریم‌ها و سوءمدیریت دولتی آسیب دیده، اکنون با فشار بیشتری مواجه است.

قطع روزانه برق در شهرهای سراسر کشور ۸۷ میلیونی، بسیاری از کسب‌وکارها را مجبور به کاهش فعالیت کرده است. ذخایر سدها به کمترین میزان در تاریخ رسیده و دولت هشدار «بحران ملی آب» داده است.

بسیاری از ایرانیان – حتی مخالفان حکومت شیعه – در جریان جنگ ژوئن پشت کشور ایستادند، اما اکنون با کاهش درآمدها و افزایش سرکوب مواجه‌اند.

علیرضا، ۴۳ ساله، فروشنده مبلمان در تهران، گفت که قصد دارد کسب‌وکارش را کوچک کند و خانواده‌اش را به خارج از پایتخت منتقل کند، زیرا از حملات هوایی بیشتر می‌ترسد.

او گفت: «این نتیجه ۴۰ سال سیاست شکست‌خورده است. ما کشوری غنی از منابع هستیم اما مردم آب و برق ندارند. مشتری‌های من پولی ندارند و کسب‌وکارم در حال فروپاشی است.»

دست‌کم ۲۰ نفر از سراسر ایران که تلفنی با آن‌ها مصاحبه شد، همین دیدگاه علیرضا را داشتند – این‌که هرچند بیشتر مردم جنگ دیگری نمی‌خواهند، اما اعتمادشان به توانایی حاکمیت برای اداره کشور رو به زوال است.

با وجود نارضایتی گسترده، اعتراضات بزرگ شکل نگرفته است. در عوض، حکومت نیروهای امنیتی را تقویت کرده، فشار بر فعالان دموکراسی‌خواه را افزایش داده، اعدام‌ها را سرعت بخشیده و شبکه‌های جاسوسی منتسب به اسرائیل را سرکوب کرده است – اقداماتی که نگرانی از گسترش نظارت و سرکوب را دامن زده است.

با این حال، جریان‌های میانه‌رو که سال‌ها کنار گذاشته شده بودند، دوباره در رسانه‌های دولتی ظاهر شده‌اند. برخی تحلیلگران این را تلاشی برای آرام کردن نگرانی عمومی و نشان دادن امکان اصلاحات درون‌ساختاری می‌دانند – بدون آن‌که «تغییر رژیم» و تغییر در سیاست‌های اصلی رخ دهد.

پریسا حافظی / خبرگزاری رویترز / ۱۴ آگوست ۲۰۲۵