آیا ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای خارج می‌شود؟ عطا محامد

این روزها، اجرایی شدن مکانیسم ماشه و پاسخ احتمالی جمهوری اسلامی به آن، یکی از موضوعات داغ سیاسی است. درحالی‌که رئیس مجلس وعده داده به‌زودی تصمیم نهایی حاکمیت به فعال شدن مکانیسم ماشه اعلام خواهد شد، بسیاری از نمایندگان مجلس خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) را محتمل‌ترین پاسخ می‌دانند و آن را از دیگر مقامات نیز «مطالبه» می‌کنند.

درحالی‌که دستگاه دیپلماسی با لحنی مصالحه‌جویانه‌تر از «آمادگی برای توافق واقعی» سخن می‌گوید، در بهارستان و میان نیروهای تندرو نظام سیاسی، خروج از معاهده‌ای که به‌زعم آن‌ها هیچ نفعی برای ایران نداشته است، الزامی است. سیاست دوگانه جمهوری اسلامی میان دیپلماسی و «خروج»، وضعیت کشور را در نقطه‌ای مبهم قرار داده است. ابهامی که از نظر موافقان خروج، دست ایران را بالاتر می‌برد و از نظر مخالفان، وضعیت زندگی را دشوارتر می‌کند. هشدارها درباره «جنگ تمام‌عیار اقتصادی» و سقوط صادرات نفت و بی‌اعتنایی برخی چهره‌های سیاسی به پیامدهای اقتصادی ماشه، چشم‌اندازی پرتنش پیش روی جامعه قرار داده که یکی از سناریوهای آن، ورود به جنگی سخت‌تر است.

مجلس و وسوسه ترک معاهده هسته‌ای

بحث خروج ایران از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) موضوع جدیدی نیست اما با اعلام آمادگی اروپا برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه بیش‌ازپیش برسرزبان‌هاست. این موضوع را اهالی مجلس به‌صورت جدی پیگیری کرده و آن را فراتر از تعلیق همکاری با آژانس ارزیابی می‌کنند. مجلس می‌خواهد این تصمیم درید اختیار او باشد درحالی‌که برخی معتقدند مجلس برای تصویب این موضوع هیچ‌کاره است.

طرح جدی این موضوع روز ۶ شهریور کلید خورد و پرچم جریان خروج از معاهده را «حسینعلی حاجی‌دلیگانی»، نماینده مجلس به دست گرفت. او در توضیح اولیه خود گفته بود این اقدام پیامد فعال‌سازی مکانیزم ماشه است. دو روز بعد «احمد بخشایش اردستانی» عضو دیگر مجلس گفت ایران در برابر فعال‌سازی مکانیسم ماشه دو راه دارد: «راه تعامل» یا «راه تقابل». او پیش‌بینی کرد ایران در سی روز آینده مسیر تعامل را برگزیند و همکاری با آژانس را به‌عنوان امتیاز به اروپا بفروشد. بااین‌حال تأکید کرد که «با توجه به فضای حاکم بر مجلس، تصویب طرح خروج از NPT محتمل است»، هرچند از نگاه غرب چنین اقدامی معادل حرکت به‌سوی ساخت بمب اتم و آغاز جنگ تلقی می‌شود.

«اقتصادنیوز» در گزارشی روایت کرده است که طرح خروج ایران از NPT بیش از آنکه مطالبه کل مجلس باشد، در دست اقلیت تندرو مخالف مذاکرات و برجام است. حاجی‌دلیگانی، می‌گوید در حال حاضر ۱۰ طرح برای خروج ایران از این معاهده در مجلس وجود دارد که قرار است ادغام و در صحن علنی مطرح شود. او توضیح می‌دهد که این طرح‌ها واکنشی به «ادامه محدودیت‌های برجام» است نه به بازگشت تحریم‌ها.

«کامران غضنفری» نماینده تهران، در اظهارنظری اعلام کرد که «اکثریت نمایندگان با خروج ایران از NPT موافق هستند» و افزود این تصمیم «جزو اختیارات مجلس است و نیازی به کسب تکلیف از رهبری ندارد». او خروج از معاهده را هم‌ردیف با اقداماتی مانند «کنترل شدید کشتی‌های دشمن در تنگه هرمز» دانست و آن را پاسخی قاطع به فشار اروپا توصیف کرد.

به نظر می‌رسد که اجماعی هنوز میان نمایندگان یا نظام سیاسی وجود ندارد. چرا که نشست ۱۵ شهریور کمیسیون امنیت ملی به دلیل نرسیدن به حدنصاب، بی‌نتیجه ماند. بااین‌حال، تنها سه روز پیش از آن، ۶۰ نماینده مجلس در نامه‌ای به «عباس عراقچی» خواستار خروج فوری ایران از NPT و خودداری از ادامه مذاکره با آمریکا و مدیرکل آژانس شدند.

در کنار این مواضع، برخی دیگر بر ضرورت احتیاط تأکید دارند. «علیرضا سلیمی» عضو هیات رییسه مجلس، در گفت‌وگویی در ۱۷ شهریور اعلام کرد کمیسیون امنیت ملی هنوز در حال جمع‌بندی گزارش خود درباره طرح سه‌فوریتی است.

موافقان خروج چه می‌خواهند؟

بحث خروج ایران از NPT در فضای سیاسی و پارلمانی کشور به‌عنوان یکی از جدی‌ترین گزینه‌های پاسخ به فعال‌سازی مکانیسم ماشه مطرح‌شده است. گروهی از نمایندگان مجلس بر این باورند که در صورت عبور اروپا از این خط قرمز، ایران باید واکنشی سخت و قاطع نشان دهد. «فداحسین مالکی»، نماینده مجلس، اگرچه فعال‌سازی ماشه را جرقه جنگی تازه می‌داند که ابعاد آن فراتر از جنگ ۱۲ روزه خواهد بود؛ اما هشدار داده اگر دیپلماسی کنار گذاشته‌شده و ماشه اجرایی شود، خروج از NPT ممکن است یکی از گزینه‌ها باشد.

در همین راستا، «اسماعیل کوثری» نماینده دیگر مجلس، فعال‌سازی ماشه را اقدامی بی‌اثر اما تحریک‌کننده می‌داند که ایران را به واکنش‌های سخت سوق می‌دهد. او می‌گوید در مجلس دو گزینه اصلی در دست بررسی است: خروج از NPT و بستن تنگه هرمز. کوثری که مذاکره با آمریکا را «پوچ و بی‌خاصیت» می‌خواند، باوجود همراهی با راه‌حل خروج از معاهده وی در جای دیگری می‌گوید: «موضوع خروج جمهوری اسلامی ایران از NPT در مجلس و از سوی بسیاری از نمایندگان مطرح‌شده، اما تصمیم نهایی در این زمینه بر عهده شورای عالی امنیت ملی است.»

«کامران غضنفری»، نماینده مردم تهران در مجلس، فعال‌سازی مکانیسم ماشه را تلاشی برای «باج‌گیری و امتیاز گیری از جمهوری اسلامی» توصیف می‌کند و می‌گوید این اقدام پیامد تازه‌ای برای ایران ندارد، زیرا غربی‌ها پیش‌تر حداکثر فشار ممکن را اعمال کرده‌اند. وی می‌گوید «در صورت اصرار غرب بر ادامه این روند، ایران می‌تواند متقابلاً از برجام و حتی معاهده NPT خارج شود». «سالار ولایتمدار»، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، با ترسیم فضای امنیتی در پیرامون کشور می‌گوید: «اگر اروپا این خطای استراتژیک را مرتکب شود و از ابزار اسنپ‌بک استفاده کند، ایران باید از NPT خارج شود».

مقامات خروج از NPT را به‌عنوان عملی پیش‌دستانه مطرح نمی‌کنند، بلکه رویکردی واکنشی و مشروط است. «محمدرضا محسنی ثانی»، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس می‌گوید خروج از NPT مشروط به اجرای مکانسیم ماشه است؛ اگر اروپا اسنپ‌بک را پس بگیرد، مصوبه خروج «اتوماتیک‌وار لغو می‌شود». یا «محمد سراج»، نماینده تهران در مجلس، خروج از معاهده NPT را به‌عنوان یکی از ابزارهای ایران در برابر فعال‌سازی مکانیسم ماشه معرفی می‌کند. او می‌گوید تهران کارت‌های دیگری نیز در اختیار دارد که از آن‌ها نام نمی‌برد.

همچنین سراج معتقد است که خروج جمهوری اسلامی از NPT همان کاری خواهد بود که اسراییل از آغاز انجام داده است. «محمود نبویان»، نماینده دیگر مجلس ایران نیز بر عدم عضویت اسراییل در این پیمان تأکید کرده و می‌گوید عاقلانه نیست ایران عضو این پیمان باشد. او توضیح می‌دهد که ایران باوجود عضویت در این معاهده از هیچ‌یک از مواهب آن بهره‌مند نیست و حتی «یک پیچ و مهره» هم به کشور نرسیده است. وی همچنین تأکید می‌کند «بسیاری از نمایندگان مجلس بر این باورند که ما نباید عضو NPT باشیم.»

مخالفان خروج چه می‌گویند؟

در برابر موج پررنگ نمایندگان موافق خروج NPT، جبهه‌ای نیز شکل‌گرفته که این رویکرد را زیان‌بار و بی‌فایده می‌داند. روزنامه «جمهوری اسلامی» در واکنش به طرح سه‌فوریتی مجلس هشدار داده که چنین اقدامی دیپلماسی کشور را قفل خواهد کرد. این روزنامه نوشت، راه‌حل اختلاف با غرب مذاکره است و خروج از NPT و توقف همکاری با آژانس تنها منافع ملی را آسیب‌پذیرتر می‌کند.

برخی منتقدان نیز بر ناکارآمدی مجلس در تصمیم‌گیری‌های کلان تاکید دارند. «محمد مهاجری» فعال سیاسی اصولگرا معتقد است موضوعاتی چون توانمندی هسته‌ای یا مذاکرات با غرب در حوزه صلاحیت نهادهای عالی کشور است و ورود مجلس به آن‌ها فاقد وجاهت قانونی است. «نصرت‌الله تاجیک» دیپلمات پیشین نیز طرح خروج از معاهده در مجلس را بخشی از «جنگ روانی» توصیف می‌کند و می‌گوید تصمیم‌گیری واقعی در این سطح در شورای عالی امنیت ملی و رهبری صورت می‌گیرد.

در کنار نقد صلاحیت مجلس، منطق بازدارندگی خروج نیز زیر سؤال رفته است. «محسن میردامادی» نماینده پیشین مجلس یادآور شد که اگر ایران قصد ساخت بمب اتمی داشت، باید پیش از این‌ها از NPT خارج می‌شد. او خروج بدون تغییر عملی در راهبرد هسته‌ای را «ژستی سیاسی» دانست که هیچ اثری بر محاسبات طرف مقابل نخواهد داشت. به باور او، این اقدام بیش از همه به نفع اسراییل است، چراکه حساسیت‌های جهانی علیه ایران را افزایش می‌دهد و زمینه فشار بیشتر را فراهم می‌سازد.

«فریدون مجلسی»، دیپلمات پیشین، نیز معتقد است خروج از NPT بلافاصله با واکنش سخت قدرت‌های جهانی همراه خواهد شد و به معنای حرکت به‌سوی بمب تلقی می‌شود. او یادآوری کرده که ایران درگذشته هزینه سیاست‌های مشابه را با شش قطعنامه شورای امنیت پرداخته است. مجلسی همانند دیگر منتقدان بر بازگشت به دیپلماسی و اصلاحات داخلی به‌عنوان راه برون‌رفت تأکید دارد.

«کیومرث اشتریان»، استاد دانشگاه، نگاهی محتاطانه دارد و می‌گوید نباید راه‌های افراطی به سیاست اصلی بدل شوند. او نوشته است که «راه» مجلس طرح خروج از NPT است اما «راه‌حل» دولت باید سازوکار توافقی باشد. به باور او، خروج از معاهده یا تغییر راهبرد هسته‌ای تنها زمانی معنا دارد که همه ابتکارات دیپلماتیک بی‌ثمر بماند.

در صورت خروج چه می‌شود؟

اگر جمهوری اسلامی از NPT خارج شود، چندان جای تعجب نخواهد بود؛ زیرا پیش‌تر نیز با مصوبه مجلس روابط خود را با آژانس انرژی اتمی تعلیق کرده بود؛ اما به نظر می‌رسد برخی به خاطر مبهم‌تر شدن برنامه هسته‌ای و قدرتی که از این ابهام تولید می‌شود به دنبال خروج از این پیمان هستند و برخی به خاطر همین ابهام و ایجاد شائبه در طرف مقابل، می‌گویند باید از خروج پرهیز کرد.

بااین‌حال، برخلاف اهالی مجلس، بسیاری از کارشناسان بر این باورند که خروج ایران از NPT هزینه‌ها را سنگین‌تر و احتمال جنگ را بیشتر می‌کند. «علی بیگدلی»، تحلیلگر امور بین‌الملل، تأکید دارد ایران برخلاف کره شمالی در منطقه‌ای حساس قرار دارد و ترک معاهده «بستر حمله نظامی را سریع‌تر فراهم خواهد کرد».

روزنامه «هم‌میهن» در یک گفتگو با «کوروش احمدی» دیپلمات پیشین و «رحمن قهرمان‌پور» کارشناس روابط بین‌الملل، از زبان این دو نفر نقل می‌کند که خروج اقدامی پرخطر و بی‌منفعت است. قهرمان‌پور می‌گوید در عرف بین‌المللی خروج از NPT به معنای قصد ساخت بمب تلقی می‌شود و از نظر حقوقی نیز این روند خودکار نیست و به شورای امنیت گره می‌خورد؛ ضمن آنکه استفاده ابزاری از «خروج» به‌عنوان اهرم فشار در جهان سابقه‌ای ندارد.

«کوروش احمدی» نیز دو سناریو برای خروج ترسیم می‌کند؛ خروج صوری روی کاغذ که دستاوردی نخواهد داشت و حتی بهانه‌ای برای تحریم‌های شدیدتر خواهد شد؛ یا خروج همراه با ترک پادمان و اخراج بازرسان که می‌تواند به سمت جنگی تازه و ویرانگر سوق دهد، جنگی به‌مراتب پرهزینه‌تر از تنش‌های اخیر.

این تحلیل‌ها بر یک نکته مشترک تأکید دارند، حساسیت بی‌سابقه پرونده هسته‌ای ایران در میان قدرت‌های جهانی و محدودیت توان ملی که ترکیب این دوراهی جز مذاکره و تداوم دیپلماسی باقی نمی‌گذارد. وزارت خارجه نیز بر همین مبنا موضع گرفته و بر «ماندن در NPT و بهره‌گیری از حقوق ماده ۴» تأکید می‌کند. ماده ۴ معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، حق همه اعضای معاهده برای توسعه تحقیقات، تولید و استفاده از انرژی هسته‌ای برای اهداف صلح‌آمیز را به رسمیت می‌شناسد، مشروط بر اینکه این فعالیت‌ها با اهداف معاهده مبنی بر عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای مغایرت نداشته باشد.

منبع: ایران وایر