سخنرانی پزشکیان در سازمان ملل؛ تضادهای گفتمانی در سایه تهدید مکانیسم ماشه

مقدمه: مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران، در دومین روز مهرماه ۱۴۰۴، در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک سخنرانی کرد. این سخنرانی در شرایطی انجام گرفت که جمهوری اسلامی در دقایق پایانی مهلت خود پیش از بازگشت مکانیسم ماشه و اِعمال تمامی تحریم‌های سازمان ملل قرار داشت. سفر او همچنین تحت‌الشعاع موضع‌گیری قاطعانه شب گذشته علی خامنه‌ای قرار گرفت که اعلام کرده بود ایران نه غنی‌سازی اورانیوم را متوقف خواهد کرد و نه با ایالات متحده آمریکا مذاکره می‌کند.

محورهای سخنرانی پزشکیان: اخلاق و اتهام به غرب

پزشکیان سخنرانی خود را با تأکید بر اصول اخلاقی و تعالیم دینی آغاز کرد، از جمله “قاعده طلایی” که می‌گوید: «آنچه بر خود نمی‌پسندی بر دیگران نیز روا مدار». او این اصل را زیربنای همه ادیان الهی و وجدان بشری دانست.

با این حال، بخش عمده‌ای از سخنرانی او بر حمله به مخالفان متمرکز بود. او جهان را شاهد “نسل‌کشی در غزه” و نقض حاکمیت در لبنان و تخریب زیرساخت‌های سوریه خواند. او به شدت از حملات هوایی “رژیم صهیونیستی و ایالات متحده آمریکا” به شهرها و زیرساخت‌های ایران در جریان “جنگ ۱۲ روزه” انتقاد کرد و آن را “خیانتی بزرگ به دیپلماسی” دانست که اعتماد بین‌المللی را خدشه‌دار کرده است. وی مدعی شد که دفاع ۱۲ روزه، محاسبات دشمنان ایران را نقش بر آب کرده و اتحاد مقدس ملی را تقویت نموده است. او همچنین تصریح کرد که ایران هرگز به دنبال ساخت سلاح هسته‌ای نبوده و نخواهد بود، و این موضوع را یک “باور اعتقادی و فتوای رهبری” دانست.

سایه تصمیمات رهبر: تثبیت عدم مذاکره و غنی‌سازی

سخنرانی پزشکیان در حالی پخش شد که موضع نظام توسط علی خامنه‌ای به صورت قطعی مشخص شده بود. خامنه‌ای گفت که در شرایط کنونی، مذاکره با دولت آمریکا “هیچ کمکی به منافع ملی ما نمی‌کند” و هیچ سودی ندارد، بلکه زیان‌هایی نیز به دنبال خواهد داشت. محمدرضا عارف، معاون پزشکیان، نیز این مواضع خامنه‌ای را “راهبردی” خواند که دولت به آن پایبند است و همین مسیر را ادامه می‌دهد.

فشارهای بین‌المللی و نزدیک شدن ضرب‌الاجل‌ها

با وجود موضع رسمی تهران، وزرای خارجه گروه هفت (G7) بلافاصله پس از اظهارات خامنه‌ای، در بیانیه‌ای مشترک از جمهوری اسلامی خواستند که به طور مستقیم با ایالات متحده آمریکا وارد مذاکره شود. آنها همچنین خواستار اجرای کامل تعهدات ایران بر اساس معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شدند.

از سوی دیگر، یوهان ودفول، وزیر خارجه آلمان، تأکید کرد که شانس رسیدن به یک راه‌حل دیپلماتیک پیش از فعال شدن تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل “فوق‌العاده اندک است”. امانوئل مکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه، نیز اعلام کرد که با پزشکیان دیدار خواهد کرد و صلح منطقه تنها در صورتی برقرار می‌شود که برنامه هسته‌ای ایران کاملاً کنترل شود. مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز اظهار داشت که دیپلماسی “هنوز شانس دارد”، اما ضرب‌الاجل‌ها در حال نزدیک شدن هستند.

این اقدامات جمعی اروپا، آلمان و بریتانیا برای بازگشت تحریم‌ها، از سوی پزشکیان “اقدام غیرقانونی” و ناشی از فشار و “قلدری” ایالات متحده خوانده شد.

تناقضات و انتقادات داخلی و تحلیل کارشناسان

تحلیلگران برنامه معتقد بودند که سخنرانی پزشکیان، که بیشتر در چهارچوب “منویات رهبری” بود، سرشار از تناقض است. بهنام امینی، تحلیلگر مسائل ایران، با نقل این سخن که «توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر می‌کنند»، اشاره کرد که صحبت‌های پزشکیان کاملاً در تضاد با عملکرد جمهوری اسلامی در عرصه داخلی و خارجی است. او یادآور شد که جمهوری اسلامی با اقداماتی مانند محکوم کردن گروسی به اعدام و اخراج بازرسان، خود اعتبار لازم برای طرح مسائل اخلاقی در صحن جهانی را از دست داده است.

این شکاف در سیاست داخلی نیز مشهود بود. امیر حیات مقدم، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، تیم مذاکره‌کننده ایران را “ضعیف” دانست و گفت که فاقد ویژگی‌هایی چون زیرکی، چابکی و حوصله کافی هستند.

همزمان با تهدید تحریم‌ها، ارزش برابری ریال ایران با دلار آمریکا بار دیگر تغییر کرد و هر دلار آمریکا امروز بیش از ۱۷ هزار تومان به فروش رسید؛ همچنین قیمت یک سکه تمام طلا با افزایش ۸ میلیون تومانی به بالای ۱۰۸ میلیون تومان رسید.

تصویرسازی حکومت در برابر واقعیت‌های جامعه

سخنرانی پزشکیان با تمرکز بر جنگ ۱۲ روزه و مظلوم‌نمایی ایران، با انتقاد شدید شهروندان در تماس‌های تلفنی مواجه شد. شهروندان تأکید کردند که حکومت نماینده ملت ایران نیست و به جای دغدغه مردم، دغدغه “غزه و لبنان” را دارد. آن‌ها یادآور شدند که کشتار مردم ایران در اعتراضات (مانند وقایع آبان ۹۸ تا ۱۴۰۱) توسط خود جمهوری اسلامی، بیش از هر دشمن خارجی بوده است.

گزارش‌های شهروندان، عمق بحران‌های داخلی را نشان می‌داد:

1. بهداشت و آموزش: کمبود واکسن مورد نیاز دانش‌آموزان کلاس دهم در بسیاری از استان‌ها از جمله اصفهان و فارس، باعث نگرانی خانواده‌ها و مدارس شده است.
2. معیشت و کار: نیروهای پیمانکار فاز ۱۴ پارس جنوبی (محل حمله در جنگ ۱۲ روزه) به دلیل عدم دریافت ۴ ماه مطالبات خود اعتصاب کرده‌اند.
3. حقوق بشر: خانواده‌های زندانیان محکوم به اعدام در مقابل زندان قزلحصار تجمع کرده‌اند.
4. زیرساخت: شهروند خبرنگاری از بوشهر گزارش داد که وضعیت آب بسیار وخیم است و به زور آب تصفیه‌نشده دریا به لوله‌ها تزریق شده، و حتی آن آب شور نیز اکنون قطع است.

حرکت‌های مدنی و چشم‌انداز آینده

در همین حال، شهروندان به کارزار مدنی “سیاه جامگان به سوی روشنایی“ پیوستند و آن را فریادی علیه جمهوری اسلامی خواندند تا به یاد کودکانی باشند که قربانی خشونت و سرکوب شدند. این کمپین با استقبال روبرو شد.

تحلیلگران احتمال می‌دهند که جمهوری اسلامی ممکن است در تلاش برای “تفکیک‌سازی” میان اروپا و آمریکا باشد، با این امید که با دادن امتیازاتی به اروپایی‌ها، بتواند از بازگشت کامل تحریم‌ها جلوگیری کند؛ هرچند به نظر می‌رسد صبر اروپایی‌ها به سر آمده است. در نتیجه، در روزهای باقی‌مانده، احتمال توافق یا تعلیق تحریم‌ها بسیار کمرنگ ارزیابی شد.