تغییر رفتار، نه تغییر نظام؛ پروژه حکومت برای جانشینی رهبر امیر سلطان‌زاده

مهندسی روایت: انتقال تقصیر از ساختار به فرد

پیش‌شرط موفقیت هر بسته کوچک، روایتی است که ناکامی‌های کلان را به «سبک حکمرانی خامنه‌ای» نسبت بدهد و نه به ذات جمهوری اسلامی.

این روایت می‌گوید که انحرافات و سخت‌گیری‌های افراطی مربوط به شخص گذشته بوده و اکنون قصد اصلاح وجود دارد.

در عمل، هدف این است که انرژی خشم عمومی بر فرد منفور تخلیه و ساختار از «گناه اصلی» تبرئه نسبی شود.

چنین روایتی با چند تصمیم نمادین مانند تعلیق برخی احکام شلاق و حجاب اجباری، تجدیدنظر گزینشی در احکام امنیتی و امکان بازگشت محدود برخی چهره‌های حذف‌شده پشتیبانی می‌شود.

الگوی خروشچف در برابر استالین: شباهت‌های راهبردی، تفاوت‌های ساختاری

تشبیه مسیر جانشین خامنه‌ای به مسیر نیکیتا خروشچف پس از ژوزف استالین، از منظر «مدیریت میراث نفرت» معنادار است.

خروشچف با «گزارش محرمانه» و سیاست رفع بخشی از ارعاب حکومتی، به جامعه سیگنال فاصله‌گذاری از خشونت سیستماتیک داد. پیام او این بود که «بدترین» گذشته تمام شده و «عادی‌سازی» حداقلی ممکن است.

این کار به‌سرعت هزینه‌ روانی مخالفت را پایین آورد و فرصت نرم برای دست‌کاری‌های قدرت در درون حزب کمونیست فراهم کرد.

با این‌حال، تفاوت‌ها جدی‌اند: جامعه ایران امروز به‌ لحاظ طبقاتی، قومی، جنسیتی و رسانه‌ای بسیار متکثرتر از شوروی دهه ۵۰ است و اقتدار متمرکز حزب واحد، جای خود را به شبکه‌ای از نهادهای موازی داده که منافع اقتصادی و امنیتی مستقلی دارند.

همچنین، انقلاب ارتباطات انحصار روایت را شکسته و «دستاوردهای کوچک» را یا ناکافی می‌خواند یا به‌سرعت به مطالبه «دستاوردهای بزرگ» ترجمه می‌کند.

بنابراین، «الگوی خروشچفی» اگر هم الهام‌بخش باشد، تنها در سطح راهبرد «فاصله‌گذاری از گذشته منفور» معتبر است، نه در سطح کپی‌برداری نهادی.

وازن قوای درونی: خطوط قرمز سپاه پاسداران و شبکه‌های رانت

مخاطره اصلی این است که هر امتیاز اجتماعی، به‌سرعت به مطالبه سیاسی ساختارشکن ارتقا یابد.

از سوی دیگر، بازیگران قدرتمند به‌ویژه سپاه پاسداران و پیمان‌کاران رانتی از هر تغییری که منافع تثبیت‌شده را تهدید کند هراس دارند.

جانشین اگر بیش از حد امتیاز بدهد، درون حاکمیت هزینه خیانت می‌سازد؛ اگر کم بدهد، در جامعه ناامیدی جهشی تولید می‌کند.

راه‌حل کوتاه‌مدت، نرمش محیطی بدون دست‌ زدن به شاکله تصمیم‌گیری است: باز کردن دریچه‌ها اما نگه‌ داشتن شیر اصلی در دست هسته سخت.

اقتصاد انتظار: چرا «زمان خریدن» کار می‌کند و چرا دوام ندارد؟

امتیازهای کوچک معمولا تورم انتظارات را چند هفته یا چند ماه آرام می‌کنند. شهر نفس می‌کشد، تقاضای امنیتی فروکش می‌کند و چرخه رسانه‌ای از تقابل حاد به رصد تغییرات می‌چرخد.

اما اگر دستاورد ملموس در سبد خانوار و آزادی‌های روزمره تثبیت نشود، اثر اولیه تبخیر می‌شود و سرخوردگی بازمی‌گردد؛ این‌بار با شدت بیشتر، چون جامعه خود را فریب‌خورده می‌یابد.

بنابراین، جانشین برای تبدیل زمان خریدن به زمان ساختن، ناگزیر از حداقلی از اصلاحات نهادی است: شفافیت بودجه نهادهای خاص، قاعده‌مند کردن نقش نظامی‌ها در اقتصاد، پذیرش نظارت عمومی محدود و مواردی از این دست.

بدون این‌ها، موج‌سواری به سقوط از تخته می‌انجامد.

ریسک محاسباتی: بازگشت سرکوب یا قفل‌شدن در تعلیق

دو سناریو تهدیدکننده‌اند؛ بازگشت سرکوب زمانی رخ می‌دهد که پس از دوره‌ای کوتاه، ماشین قهر دوباره با شدت گذشته فعال شود. جامعه این‌ بار پنجره فرصت را بسته می‌بیند و گسل‌های امنیتی ژرف‌تر می‌شوند.

تعلیق مزمن زمانی است که حکومت از ترس فروپاشی درونی، در نیمه‌اصلاحات بماند، اقتصاد به «رژیم انتظار» قفل می‌شود، سرمایه‌گذار نمی‌آید، مصرف‌کننده نمی‌خرد و نارضایتی ساختاری ادامه می‌یابد.

نفرت فشرده از خامنه‌ای برای جانشین، «فرصت روایی» و «حاشیه خطا» می‌سازد؛ به‌ویژه اگر با چند امتیاز کوچک اما سنجیده همراه شود.

مقایسه با تجربه خروشچف، در سطح تکنیک فاصله‌گذاری و مهار خشم آموزنده است اما تفاوت جامعه، رسانه و شبکه منافع، اجازه نسخه‌برداری نمی‌دهد.

اگر جانشین بخواهد از موج نفرت «پل» بسازد، باید بداند که جامعه امروز، امتیازهای کوچک را صرفا به‌عنوان «پیش‌پرداخت» می‌پذیرد نه «تسویه‌حساب».

دوام این فرصت، مشروط به تبدیل مدیریت ادراک به اصلاح حداقلی ساختار است. در غیر این صورت، موجی که امروز بر آن سوار می‌شود، فردا او و ساختار را یک‌جا خواهد بلعید.