قتل جلوی چشم قانون! طاهره عزیزی

نخستین بار این یادداشت را در زمان قتل رومینا اشرفی نوشتم. حدود دو ماه پیش از آن رُخداد [۱۲ مارس- برابر با ۲۲ اسفند ۱۳۹۸] مجلس سوریه به ریاست حمودا صباغ با لایحۀ دولت بشار اسد مبنی بر لغو ماده ۵۴۸ از قانون العقوبات یا کیفری در رابطه با تخفیف مجازات قتل همسر و خواهر موافقت کرد. حال پس از جنجال‌های سوشیال مدیای ایران و خشونت کلامیِ سلبرتی‌های اینترنتی [Internet Celebrity]، نوبت به ایلام و قتل مبینا زینی وند به دست پدرش در تاریخ دوشنبه پنجم شهریور ۱۴۰۳ رسید. اما در قوانین ایران به طور خاص ماده ۶۳۰ قانون مجازات اسلامی، تغییری ایجاد نشد.

”قتل الشرف” ذیل ”جرائم الشرف“ و برگردان پارسی آن یعنی ”قتل‌های ناموسی“ یک نام با بار معنایی مثبت، برای یک عمل نفرت‌انگیز است. این مَرام بیشتر ریشه در برخی از جوامعی دارد که به این باور رسیده شده که زن به مالکیت خویشاوندان مرد خود در آمده است. بنابراین هنگامی که زن خارج از هنجار رفتار می‌کند، کنترل و افتخار مرد به چالش کشیده می‌شود. در واقع او و طایفه‌اش نیاز به احیای ناموس خود احساس می‌کنند. کُشتن زن وسیله‌ای برای نجات این افتخار است. حتّی ظنِ دلیلِ کافی برای توجیه قتل است. البتّه نباید از نظر دور داشت که صرف نظر از بُعد قانونی، درصد کمی از مردان نیز قربانی این گونه از جرائم می‌شوند. بنابراین تعریف و نگاه رفته در کلیّت آن نمی‌تواند کامل باشد. اما آنچه برای یک حقوق‌دان دارای اهمیّت است، حمایت غالباً نسبی و بعضاً کامل قانوگذار از چنین جرائمی است. از طرفی تخفیف در مجازات چنین مجرمانی، رَد برابری خواهی نیز هست.

با جست‌و‌جو در ویکی‌ها (Wiki)، دانشنامه بریتانیکا و گوگل اسکولار می‌توانید پیشینۀ این عمل را در تاریخ و نقاط مختلف دنیا ببینید. اما نکته جالب این است که پیش‌تر و امروزه کشورهای متمدن مانند: رومی‌ها و… بیشترین آمار را در این رابطه داشته و دارند. کشورهایی مانند: عراق، مصر و ایران مهدهای تمدن که آمار بالایی در این جرائم دارند، هنوز در قوانین خود تجدید نظر نکرده‌اند. اما برخی از کشورهایی منطقه که تخفیف مجازات برای چنین جرایمی داشتند، را لغو کردند. لبنان ماده ۵۶۲ را سال ۲۰۱۱، امارات سال ۲۰۲۰ و محمود عباس سال ۲۰۱۴ طی حکمی با لغو قانون مرتبط سوء استفاده از چنین حمایتی را کمرنگ کردند. اردن هم به عنوان یکی از کشورهای اصلی در ارتکاب چنین جرایمی سال ۲۰۱۷ ماده ۹۸ قانون عقوبات کشورش را لغو کرد. محتوای بیشتر این مواد، تقریبا همان ماده ۶۳۰ قانون مجازات اسلامی است. در عراق این جرم تحت عنوان ”غسل العار“ شناخته می‌شود که به رغم تلاش مدنی برای لغو ماده ۴۱۰ قانون عقوبات عراق تا به حال لغو نشده است. طیبه علی- یکی از برجسته‌ترین قربانیان این جرایم در سال ۲۰۲۳ در عراق بود. همچنین ماده ۱۵۳ قانون مجازات کویت مصوب ۱۹۶۰ با وجود تلاش‌های برخی نمایندگان مجلس برای لغو آن، هنوز پابرجاست. مساله‌ای که مضاف بر این قوانین مطرح است ”قانون الفضیله العشائریه“ است. یک نوع از عدالت غیر رسمی و قوه قضاییه خصوصی است. دادگستری قبیله‌ای یا حکمیت قبیله‌ای تحت قانون دعاوی عشایر که بیشتر علیه زنان هست، بین قانون ملی و حقوق بشر قرار دارد و در واقع اقوام به نام دین و فضیلت از شرافت صحبت می‌کنند!

اما مساله قانونی و حقوقی با توجه به دلایل مختلف چون؛ ترسِ جانی یا آبرویی و گزارش نشدن چنین جرایمی به معنای نبود آن نیست. همانطور که برداشتن حمایتِ قانونی در کشورهایی همانند: لبنان، اُردن و… جلوی ارتکاب آن را نگرفته است. از معروف‌ترین قتلهای ناموسی در لبنان کُشتن مادر، توسط برادرِ صباح [جانیت جرجس فغالی] خواننده و بازیگر زن با ادعای خیانت به پدرشان بود که پس از ارتکاب به آمریکا گریخت. به نظر می‌رسد توجه به منطقۀ غرب آسیا از دیدگاه جامعه شناسی، روانشناسی و غیره، با توجه به منشا و پابرجایی این جرایم و کُنش گری نسبت به آن در این حوزه جغرافیایی نسبت به هر جای دیگر در اولویت است. امّا در ابعاد گسترده‌تر از قتل‌های ناموسی، قتل زنان به دلایل و اشکال مختلف مسالۀ مهمی است. در واقع کُشتن عمدی زنان به دلیل زن بودن شان یک مشکل جهانی است. سازمان ملل سال ۲۰۲۲ را بالاترین شُمار قتل زنان یعنی ۸۹ هزار زن و دختر در سراسر جهان اعلام کرد. سهم مصر، اردن، فلسطین، کویت، مراکش، سوریه، عراق، اقلیم کوردستان و… در بین کشورهای عربی و جهان همیشه محفوظ است. چنانچه همزمان با اعتراضات ایران در سال ۱۴۰۱، به دلایل به اصلاح عاشقانه نیره اشرف دانشجوی دانشگاه منصوره مصر، سلمی بهجت، امانی عبدالکریم، شیماء جمال دیگر دانشجویان مصری، رنین سلعوس فلسطینی، زینب زعیتر از لبنان، اشقاء قمر و فیروز آزاد بلاگرهای عربستان و اقلیم کردستان عراق، و اخیرا ام فهد دیگر بلاگر عراقی به فاصله کوتاهی از هم کشته شدند.

با توجه به وسعت و تکرار این پدیده میان کشورهای عرب و مستعربه طبیعی است که اهل قلم، نویسندگان و حتی سینماگران نسبت به آن واکنش نشان بدهند. کتاب ”جرائم العائله والاخلاق“ تالیف جرجس سلوان نویسنده لبنانی در تامل نسبت به این اتفاقات نگاشته شده است. احمد صوّان وکیل و محقق سوری در کتاب ”جرائم بذریعه الشرف“ ضمن پرداختن به پدیده قتل زنان به بهانۀ ناموس در جهت اثبات این مساله است که این جرائم مبنای شرعی ندارند. از آن رُوی که زنا و … نیاز به چهار شاهد و شرایط دیگر دارد، خویشاوندان مرد خانواده حق ندارند بدون هر گونه اثبات حقوقی عدالت خصوصی اجرا کنند. همچنین نویسندگان بی‌پروایی چون خانم نوال السعداوی رُمان نویس برجسته مَصری بدون ابا از به کار بردن واژگان، قتل‌های ناموسی را زیر سوال می‌برد.

در سینمای عرب و مستعربه نیز به این جرایم در قالب فیلم و سریال واکنش نشان داده شده است. از مهمترین آنها فیلم ”دعاء الکروان“ یا ”دعاء شبگرد“ محصول ۱۹۵۹ به کارگردانی هِنری برکات کارگردان مصری است. این فیلم بر اساس یک داستان واقعی در یکی از روستاهای مصر از رُمان طه حسین به همین نام در سال ۱۹۳۴ برگرفته شده است. در پی قتل‌های پشت سر هم زنان در جهان عرب، کارگردان سوری رامی حنا نیز سریال ”ع امل“ را در واکنش به این قتل‌ها در رمضان ۲۰۲۴ به نمایش گذاشت. تیتر آن را الیسا خوری خواننده لبنانی خواند با نام ”انا مش صوتک“ تا تسکتنی – من صدای تو نیستم که مرا ساکت کنی… سوری‌ها پا را فراتر گذاشته و مجید الخطیب با فیلم نامۀ همسرش دیانا جبور سریال ”شرف“ را با محتوایی تند‌تر کارگردانی کرد…