تضاد دو خط قرمز ایران و آمریکا؛ غنی‌سازی صفر درصد و آینده مذاکرات علی حیدری

بدر آلبوسعیدی، وزیر خارجه عمان اعلام کرد که دور پنجم مذاکرات هسته‌ای میان ایران و آمریکا روز جمعه ۲۳ می (۲ خرداد ۱۴۰۴) در رم، پایتخت ایتالیا برگزار می‌شود. پیش از آن، مقامات آمریکایی و ایرانی بشدت بر سر برچیدن یا ادامه فرایند «غنی‌سازی» در خاک ایران موضع گرفتند به نحوی که بسیاری از ناظران از شکست مذاکرات و احتمال درگیری نظامی خبر دادند. اتخاذ مواضع بشدت متضاد طرفین با مصاحبه دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا با شبکه «فاکس‌نیوز» آغاز شد. ترامپ ۱۶ می (۲۶ اردیبهشت) به این شبکه گفت که «صد در صد با ایران به یک راه‌حل می‌رسم. ما این مسئله را به هر طریقی حل خواهیم کرد. این راه یا با خشونت خواهد بود یا بی‌خشونت.» او افزود، «ایران قرار نیست به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند. به نظر من آن‌ها می‌خواهند توافق کنند. آن‌ها منابع عظیم نفتی دارند. آن‌ها برای ۳۰۰ سال منابع نفتی دارند». ترامپ تاکید کرد که «هیچ‌کس به‌خوبی من از اهرم فشار استفاده نمی‌کند. ببینید با ایران چه کردم».

موضع آمریکا؛ غنی‌سازی صفر درصد

در ادامه مواضع ترامپ، دو مقام ایالات متحده طی یک هفته اخیر با وضوح و صراحت بیشتری بر موضوع «غنی‌سازی صفر درصد» تاکید کردند.

در ابتدا، استیو ویتکاف، مذاکره‌کننده ارشد آمریکا روز یکشنبه ۱۸ می (۲۸ اردیبهشت) در گفتگو با «ای‌بی‌سی نیوز» گفت که «ما یک خط قرمز خیلی واضح داریم و آن موضوع غنی‌سازی است. ایالات متحده نمی‌تواند اجازه حتی یک درصد غنی‌سازی اورانیوم به تهران بدهد». او افزود که «غنی‌سازی توانایی رسیدن به بمب هسته‌ای را در پی دارد و آمریکا نمی‌تواند این اجازه را به جمهوری اسلامی بدهد».

مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا نیز همان روز در گفت‌وگو با شبکه «سی‌بی‌اس نیوز» با تاکید بر ضرورت برچیده‌شدن غنی‌سازی اورانیوم در ایران گفت: «اگر قادر به غنی‌سازی در هر سطحی باشید، در واقع می‌توانید به‌سرعت به غنای تسلیحاتی برسید». روبیو اشاره کرد که هدف نهایی رئیس‌جمهور آمریکا این است که «ایران هرگز نباید به سلاح هسته‌ای دست یابد».

روبیو سپس در روزهای سه‌شنبه ۲۰ می و چهارشنبه ۲۱ می در جلسه استماع کمیته روابط خارجی سنا و مجلس نمایندگان با وضوح بیشتری نسبت به خواسته آمریکا در مذاکرات به موضع‌گیری پرداخت. او غنی‌سازی اورانیوم از سوی جمهوری اسلامی را «مسئله چالش‌‌برانگیز» در مسیر مذاکرات هسته‌ای دانست و گفت که جمهوری اسلامی غنی‌سازی را «نه برای تولید انرژی» بلکه به‌عنوان «ابزار بازدارندگی» می‌خواهد، مسئله‌ای که برای ایالات متحده غیرقابل پذیرش است.

روبیو هشدار داد که حفظ فناوری غنی‌سازی به‌معنای داشتن توان بالقوه برای رسیدن به «سطح تسلیحاتی» است، چرا که پس از دستیابی به سطوح پایین، رسیدن به غنی‌سازی بالا تنها مسئله زمان است. او گفت جمهوری اسلامی پیش‌تر این توانایی را نشان داده و در حال حاضر نیز طبق مصوبه مجلس، به غنی‌سازی بالای ۶۰ درصد ادامه می‌دهد.

وزیر خارجه آمریکا افزود که جمهوری اسلامی غنی‌سازی را به‌عنوان «نماد غرور و حیثیت ملی» می‌بیند؛ نگاهی که از دید ایالات متحده، اصلی‌ترین مانع در رسیدن به توافق هسته‌ای است.

روبیو همچنین تصریح کرد در صورت توافق با ایران، تنها تحریم‌های هسته‌ای برچیده می‌شوند و تحریم‌های مرتبط با برنامه موشکی و گروه‌های نیابتی برجا خواهند بود. این بدان معنا است که اگر جمهوری اسلامی به مذاکره درباره موشکی و نیابتی تن ندهد، تحریم‌های مرتبط با این پرونده‌ها باقی خواهد ماند و وضعیت اقتصادی ایران تغییر معناداری نخواهد کرد.

موضع ایران؛ غنی‌سازی صفر غلط زیادی است

در پرتو مواضع مقامات بلندپایه آمریکایی، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی مجبور به واکنش شد. خامنه‌ای که از روند مذاکرات با آمریکا در ادوار قبل ابراز رضایت کرده بود، سه‌شنبه ۲۰ می گفت که «گمان نمی‌کنیم مذاکرات فعلی به نتیجه برسد». او سپس با تردید فراوان افزود: «نمی‌دانیم چه خواهد شد». رهبر جمهوری اسلامی اضافه کرد، «اینکه می‌گویند ما به ایران اجازه غنی‌سازی نمی‌دهیم، غلط زیادی است. کسی منتظر اجازه این و آن نیست».

پیشتر، عراقچی روز یکشنبه ۱۸ می در شبکه اجتماعی اکس نوشت که جمهوری اسلامی ایران از حق خود مطابق با پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) دست نمی‌کشد و غنی‌سازی را کنار نمی‌گذارد. وزیر خارجه جمهوری اسلامی همچنین گفت: «غنی‌سازی در ایران، چه توافقی حاصل شود و چه نشود، ادامه خواهد یافت.»

مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزارت خارجه جمهوری اسلامی هم دوشنبه ۱۹ می گفت: «اگر موضع آمریکایی‌ها غنی‌سازی صفر برای ایران باشد، مذاکرات به جایی نخواهد رسید». او ادامه داد: «موضع ما درباره غنی‌سازی روشن است و به هیچ وجه در موضوع غنی‌سازی کوتاه نمی‌آییم و نخواهیم آمد».

اسرائیل؛ آماده برای حمله

تنها چند ساعت پس سخنان خامنه‌ای، شبکه خبری «سی‌ان‌ان» از آمادگی اسرائیل برای حمله به مراکز اتمی ایران خبر داد. البته پیشتر هم احتمال حمله اسرائیل به تاسیسات اتمی ایران مطرح شده بود. اما هم‌اکنون این احتمال با تکمیل آمادگی‌های نظامی و ارسال تسلیحات به اسرائیل، و انتظار این کشور از شکست مذاکرات بسیار تقویت شده است؛ حمله‌ای که احتمالا ترکیبی از حمله هوایی و حمله موشکی خواهد بود.

اسرائیل از همان آغاز نسبت به مذاکرات بدبین بود و تاکید داشت که مذاکره با رژیم ایران جواب نمی‌دهد و جمهوری اسلامی نشان داده که از مذاکره برای وقت‌کشی و توسعه برنامه تسلیحاتی اتمی بهره می‌برد.

بر همین اساس، اسرائیل در جریان مذاکرات کنونی پیوسته در صدد آماده‌سازی جهت حمله به تاسیسات اتمی ایران پس از شکست مذاکرات بوده است. تل‌آویو طی ماه‌های اخیر همواره تاکید داشت که جمهوری اسلامی در ضعیف‌ترین وضعیت خود است و هم‌اکنون بهترین زمان برای حمله به برنامه اتمی ایران است.

در همین رابطه، نشریه آلمانی «تی‌آنلاین» گزارش داد دست‌کم ۱۲ سایت هسته‌ای در ایران می‌توانند در حمله احتمالی اسرائیل هدف قرار گیرند.

وضعیت داخلی؛ نمادی از حکومت درمانده

دارون عجم اوغلو، برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۲۴ طی خیزش سراسری «زن، زندگی، آزادی»، به‌دلیل «سرکوب معترضان، استخراج منابع به نفع نخبگان وفادار به رژیم و فساد گسترده» از اصطلاح «حکومت درمانده» برای توصیف رژیم جمهوری اسلامی استفاده کرد. آن چه هم سبب شد خامنه‌ای در رابطه با پیامدهای شکست احتمالی مذاکرات برای اولین‌بار به صراحت بگوید که «نمی‌دانیم چه می‌شود»، به‌وضوح به درماندگی حکومت در ایران و شرایط بسیار وخیم و شکننده داخلی مرتبط است که هر لحظه احتمال دارد قیام عمومی دامنگیر رژیم فاسد-سرکوبگر جمهوری اسلامی شود.

با نگاه به خبرهای روزانه منتشرشده از داخل ایران، روزی نیست که در کشور با چندین مشکل و اعتراضات مردمی نسبت به وضعیت خراب اقتصادی و معیشتی روبرو نشویم. آن چه که بر وخامت اوضاع می‌افزاید وجود ناترازی انرژی به‌ویژه در حوزه برق، آب و گازوئیل است که این ناترازی‌ها تمام جزئیات زندگی تک تک مردم ایران را با بحران و بهم‌ریختگی بی‌سابقه‌ای مواجه کرده است. این وضعیت باعث تعطیلی اغلب ادارات دولتی، شرکت‌ها و کارخانجات تولیدی، مدارس و کسب‌وکارهای مردم در سراسر کشور شده است به طوری که جهان عملا شاهد «دولت ورشکسته» در ایران طی مرحله حساس مذاکرات هسته‌ای میان تهران و واشینگتن است.

در همین رابطه، خبرگزاری رویترز به‌نقل از سه منبع مطلع ایرانی که نامشان را فاش نکرد، گزارش داد که با بحرانی‌شدن وضعیت مذاکرات هسته‌ای میان واشینگتن و تهران، رهبر جمهوری اسلامی در صورت شکست تلاش‌ها، «طرح جایگزین» مشخصی ندارد.

با بازگشت ترامپ به سیاست «فشار حداکثری» از فوریه گذشته، از جمله تشدید تحریم‌ها و تهدیدهای نظامی، خامنه‌ای «گزینه‌ای بهتر» از توافق جدید برای جلوگیری از فروپاشی اقتصادی در اختیار ندارد؛ بحرانی که می‌تواند بقای رژیمش را به خطر اندازد.

به طور قطع می‌توان گفت که بدون لغو تحریم‌ فروش نفت و دسترسی به منابع مالی، اقتصاد ایران امکان احیا ندارد و چه بسا با ادامه و افزایش تحریم‌ها، کشور شاهد خیزش سراسری علیه حکومت جمهوری اسلامی شود.

در پرتوی چنین وضعیتی است که شورای عالی امنیت ملی ایران با صدور ابلاغیه‌ای به رسانه‌های کشور، «انتشار اخبار از منابع خارجی و تحلیل‌ها درباره روند مذاکرات» را ممنوع اعلام کرد. در این ابلاغیه تاکید شده که استفاده از «ترجمه یا بازنشر اخبار مذاکرات از منابع خارجی» اکیدا ممنوع است و «خلاف منافع و امنیت ملی» محسوب می‌شود. همچنین از رسانه‌ها خواسته شده از هرگونه پیش‌بینی، تحلیل یا تفسیر مستقل درباره جزییات مذاکرات یا مواضع طرف‌های مقابل خودداری کنند.

محمدعلی نائینی، سخنگوی سپاه هم با افزایش احتمال شکست مذاکرات و حمله اسرائیل، به احتمال وقوع «اغتشاشات» اشاره کرد. این سخنان نگرانی فزاینده مقامات امنیتی جمهوری اسلامی از همزمانی اعتراضات داخلی با فشار خارجی را نشان می‌دهد.

روزنامه اصولگرای خراسان نیز با اشاره به مذاکرات نوشت: «تغییر استراتژی از تهدید به جنگ به سمت فاصله انداختن میان مردم و نظام، نشان از یک پروژه وسیع‌تر دارد که با توافق یا بدون توافق ادامه خواهد یافت. پروژه‌ای که در آن، مردم جلوی مسئولان قرار بگیرند». خراسان هشدار داد: «این سیاست ممکن است در کل دوران ترامپ تکرار شود و دسترسی مستقیم ترامپ به افکار عمومی ایرانیان، همچنان خطرناک و موثر است». این سخنان آشکار می‌کند که جمهوری اسلامی «جنگ روایت‌ها» را به طرف آمریکایی و به طور مشخص به شخص ترامپ باخته است و رئیس جمهور آمریکا با بکارگیری رسانه‌های قدرتمند، آزاد و جهان‌شمول کشورش به طور مستقیم مردم ایران را خطاب قرار می‌دهد و بر افکار عمومی داخلی ایران تاثیر تعیین‌کننده‌ای می‌گذارد.

نتیجه

بنا به آن چه رفت، مذاکرات روز جمعه ۲۳ می (۲ خرداد) بسیار تعیین‌کننده و مهم تلقی می‌شود. نقطه برجسته این دور از مذاکرات روشن‌شدن «خط قرمز» هر دو طرف مذاکره است. آشکار شد که موضوع «غنی‌سازی»، محور گفت‌وگو و همزمان نقطه اختلافی مذاکرات است. پرسش این است که آیا اختلاف بر سر این موضوع می‌تواند به جنگ منجر شود و یا دو طرف می‌کوشند با وساطت طرف‌های بین‌المللی و منطقه‌ای به یک «توافق بد» دست یابند؟ به‌نظر می‌آید خامنه‌ای با توجه به شرایط وخیم داخلی به‌دنبال موفقیت مذاکرات است اما در همان حال می‌داند که پس از تارومار شدن گروه‌های نیابتی، برنامه هسته‌ای و حفظ غنی‌سازی در خاک ایران تنها ابزار حفظ رژیم جمهوری اسلامی است. شواهد نشان می‌دهد که رهبر ایران در حال آماده‌کردن کشور با تبعات عدم عقب‌نشینی از خواسته غنی‌سازی است. بهترین گزینه برای او حفظ حق غنی‌سازی در ایران است حتی اگر چنین توافقی به بدتر‌شدن شرایط اقتصادی بیانجامد و به طور موقت برای سه چهار سالی غنی‌سازی متوقف شود و بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم بر نظارت خود از تاسیسات اتمی ایران بیافزایند. خامنه‌ای حاضر است به چنین توافقی تن بدهد تا از طوفان ترامپ-نتانیاهو گذر کند و پس از آن مجددا به بازی پیشین باز گردد. این همان توافق بدی است که بارها بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل نسبت به آن هشدار داده بود. پرسش این است که واکنش اسرائیل به چنین توافقی چه خواهد بود؟ رسانه‌های بین‌المللی خبر دادند که اسرائیل منتظر شکست مذاکرات یا امضای توافق بد است تا دست به اقدام بزند. اگر مذاکرات شکست بخورد، اسرائیل (احتمالا با کمک مخفی یا آشکار آمریکا) به تاسیسات اتمی ایران حمله مستقیم نظامی خواهد کرد و اگر مذاکرات به «توافق بد» منجر شود، شاهد خرابکاری و ترور عوامل مرتبط با برنامه اتمی ایران خواهیم بود.

از این منظر، دور پنجم مذاکرات گردنه‌ای است که تا حدود زیادی «آینده» رژیم جمهوری اسلامی به نتایج غیر قابل پیش‌بینی آن مرتبط شده است.