آینده حماس پس از تحقق آتش‌بس

در حالی‌که دود جنگ دو ساله میان اسرائیل و حماس هنوز از ویرانه‌های غزه رخت بر نبسته، نیروهای حماس بلافاصله پس از اعلام آتش‌بس، دوباره در خیابان‌های این سرزمین جنگ‌زده ظاهر شدند؛ حضوری که هم هشداری بود برای باندهای وابسته به اسرائیل و هم پیامی آشکار درباره این‌که چه نیرویی هنوز قدرت واقعی را در نوار غزه در دست دارد.

به گزارش میدل ایست آی دولت ایالات متحده و طرح بیست‌ماده‌ای دونالد ترامپ برای غزه، آینده‌ای را ترسیم کرده که در آن حماس هیچ نقش نظامی یا سیاسی نخواهد داشت. با این حال، تحلیلگران تردید دارند حذف این گروه از ساختار سیاسی و امنیتی غزه واقع‌بینانه باشد.

عزام تمیمی، پژوهشگر و نویسنده دو کتاب درباره حماس، به میدل ایست آی گفت: «در نهایت اسرائیل ناچار شد با حماس توافق کند. توافقی که به جنگی دو ساله با ابعاد نسل‌کشی پایان داد و راه را برای خروج تدریجی اسرائیل، کمک‌های انسانی و تبادل اسرا هموار کرد.» او افزود: «نتانیاهو در دستیابی به هدف اصلی‌اش یعنی نابودی مقاومت ناکام ماند. حماس اگر پیروز نشده باشد، دست‌کم شکست نخورده است.»

بازگشت به خیابان‌ها و بازسازی اقتدار

در روزهای پس از آتش‌بس، حماس با اجرای طرحی گسترده برای سرکوب باندهای مسلح، قاچاقچیان و همکاران اسرائیل، کوشید کنترل امنیتی مناطق تخلیه‌شده از سوی ارتش اسرائیل را دوباره در دست گیرد. ده‌ها نفر بازداشت شدند و شماری نیز در درگیری‌ها کشته یا به‌صورت علنی اعدام شدند.

محمد شهّاده، نویسنده و تحلیلگر فلسطینی، این اقدامات را «تلاش همزمان برای بازگرداندن نظم اجتماعی و بازیابی اقتدار سیاسی» توصیف کرد. به گفته او، بخشی از سلاح‌های سبک که در طول جنگ میان گروه‌ها دست‌به‌دست شده بود، اکنون دوباره تحت کنترل حماس قرار گرفته است؛ اقدامی که نشان می‌دهد این گروه در برابر هرگونه طرح حذف، مقاومت خواهد کرد.

او افزود: «حماس می‌خواهد نشان دهد که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. پس از دو سال مقاومت ویرانگر، طبیعی نیست که این گروه داوطلبانه از صحنه کنار برود.»

حتی خود ترامپ نیز ابتدا از سرکوب باندها در غزه استقبال کرده و گفته بود حماس «تعدادی از تبهکاران خطرناک را از بین برده»، اما اندکی بعد تهدید کرد اگر این گروه «به کشتار در غزه ادامه دهد»، با اقدام نظامی آمریکا روبه‌رو خواهد شد.

به گفته عزام تمیمی، بسیاری از مردم غزه حماس را تنها نیرویی می‌دانند که توان برقراری نظم و امنیت را دارد. او گفت: «مردم از باندهایی که غذا و کمک‌ها را غارت می‌کردند یا با اسرائیلی‌ها همکاری داشتند به ستوه آمده بودند. حماس اکنون همان نیرویی است که می‌تواند قانون را بازگرداند.»

رهبران قبایل بزرگ غزه نیز از جمله حسنی سلمان المغنی، از این اقدام حمایت کرده و آن را «مقابله با تبهکارانی که کودکان را می‌کشتند و از رنج مردم سوءاستفاده می‌کردند» دانستند.

معمای خلع سلاح

با بازگشت حماس به بخشی از کنترل امنیتی غزه، موضوع خلع سلاح این گروه به یکی از چالش‌های اصلی مرحله پس از جنگ تبدیل شده است. آمریکا، اسرائیل و متحدانشان خواستار خلع سلاح کامل حماس هستند، اما رهبران این جنبش تأکید می‌کنند تا زمانی که دولت مستقل فلسطین تشکیل نشود، چنین امری ممکن نیست.

باسم نعیم، عضو دفتر سیاسی حماس، گفت: «هیچ‌کس حق ندارد حق مقاومت در برابر اشغال را از ما بگیرد.» محمد نزال، از دیگر اعضای رهبری حماس نیز افزود: «وقتی از خلع سلاح حرف می‌زنند، باید بگویند سلاح‌ها به چه کسی تحویل داده خواهد شد؟»

گزارش‌هایی از تلاش میانجی‌های عربی برای واگذاری سلاح‌های سنگین حماس به نیروهای حافظ صلح عربی یا انبار کردن آن‌ها به‌جای نابودی کامل منتشر شده است. با این حال، ترامپ تهدید کرده اگر لازم باشد، آمریکا «سریع و شاید با زور» این گروه را خلع سلاح خواهد کرد.

تحلیلگران این تهدید را غیرواقع‌بینانه می‌دانند. محمد شهّاده با اشاره به پژوهش مؤسسه رَند در سال ۲۰۰۸ گفت: «تجربه نشان داده گروه‌های مسلح معمولاً نه با نیروی نظامی بلکه با ورود به روند سیاسی از بین می‌روند. شاید مسیر حماس هم همین باشد.»

از خلع سلاح تا ادغام سیاسی

در حالی‌که در طرح ترامپ اشاره‌ای به تشکیل دولت فلسطین نشده، او از «خلع سلاح تدریجی» سخن گفته است؛ فرایندی مشابه توافق جمعه نیک در ایرلند شمالی که طی چند سال و با تضمین اجرای توافق صلح انجام شد. تحلیلگران می‌گویند اگر چنین الگویی مورد نظر باشد، ممکن است حماس نیز تا مدتی سلاح‌های دفاعی خود را حفظ کند.

حماس میان اقتدار و انزوا

به گفته منابع نزدیک به حماس، رهبران این گروه در داخل غزه به همتایان خود در خارج اطلاع داده‌اند که تنها در صورت خروج کامل نیروهای اسرائیلی حاضر به مصالحه‌اند. با وجود فرسایش ناشی از جنگ، بسیاری از فلسطینی‌ها هنوز مقاومت مسلحانه را مشروع می‌دانند و با خلع سلاح مخالفت می‌کنند.

شهّاده می‌گوید: «حماس در عین حال که محبوب و منفور است، هنوز تنها بازیگر واقعی در صحنه فلسطین به شمار می‌رود. بسیاری از منتقدان پیشین حماس، پس از فجایع انسانی اخیر، به حمایت آشکار از آن روی آورده‌اند؛ زیرا در برابر نسل‌کشی، احساس کردند تنها نیرویی که از آنان دفاع می‌کند همین نیروهای مقاومت هستند.»

آینده سیاسی مبهم

حماس اعلام کرده که در نهایت اداره نوار غزه را به یک نهاد فلسطینی خواهد سپرد و خود تمایلی به نقش دولتی ندارد، زیرا می‌داند مشارکت آشکار در حکومت می‌تواند مشروعیت بین‌المللی آن را بیش از پیش زیر سؤال ببرد. با این حال، این جنبش خواهان نقش سیاسی در ساختار آینده فلسطین، به‌ویژه در سازمان آزادی‌بخش فلسطین (ساف) است.

به گفته شهّاده، «میزان نفوذ آینده حماس هنوز مشخص نیست، اما روشن است که هیچ راه‌حل سیاسی بدون در نظر گرفتن این گروه ممکن نخواهد بود.»

به تعبیر هلنا کوبان، پژوهشگر و نویسنده کتاب درک حماس و چرایی اهمیت آن، «تصور حذف کامل حماس از صحنه سیاسی غزه غیرواقعی است. اسرائیل با همه حملات و ترورهایش نتوانسته انسجام رهبری این جنبش را از بین ببرد.»

میدل ایست آی در پایان گزارش خود می‌نویسد: اکنون که جنگ متوقف شده و غزه به‌سوی بازسازی می‌رود، پرسش اصلی این است که آیا جهان حاضر خواهد شد با واقعیت قدرت حماس کنار بیاید، یا همچنان بر سیاست حذف و انکار پافشاری خواهد کرد — سیاستی که در دو سال گذشته نه تنها صلحی نیاورد، بلکه زمینه‌ساز یکی از فاجعه‌بارترین دوره‌های تاریخ معاصر فلسطین شد.