مرگ سه زن زندانی به دلیل کمبود مراقبت‌های پزشکی

سازمان دیده‌بان حقوق بشر امروز اعلام کرد که بین ۱۶ تا ۲۵ سپتامبر ۲۰۲۵، سه زن در زندان قرچک، زندان زنان تهران که به دلیل شرایط اسفناکش بدنام است، به دلیل عدم دسترسی به مراقبت‌های پزشکی جان خود را از دست دادند.

مرگ در بازداشت سودابه اسدی، جمیله عزیزی و سمیه رشیدی، زندانی سیاسی ۴۲ ساله، نشان‌دهنده نقض حق حیات زندانیان توسط مقامات ایرانی است که با محروم کردن آن‌ها از مراقبت‌های پزشکی، به مرگشان منجر شده یا در آن نقش داشته‌اند. این موارد بخشی از سیاست طولانی‌مدت مقامات ایرانی در محرومیت زندانیان از مراقبت‌های پزشکی و نمونه‌ای از رفتار بی‌رحمانه‌ای است که جان زندانیان ایرانی را به خطر می‌اندازد.

مایکل پیج، معاون مدیر بخش خاورمیانه در دیده‌بان حقوق بشر، اظهار داشت: «زندان‌های ایران، به‌ویژه قرچک، به مکان‌هایی برای عذاب و مرگ تبدیل شده‌اند که در آن‌ها کرامت و حقوق اولیه زندانیان به‌طور سیستماتیک نادیده گرفته می‌شود. مقامات نه‌تنها دهه‌هاست که شرایط را بهبود نبخشیده‌اند، بلکه عمداً از محرومیت از ابتدایی‌ترین حقوق، مانند دسترسی به مراقبت‌های پزشکی، به‌عنوان ابزاری برای سرکوب و تنبیه زندانیان استفاده کرده‌اند.»

قوانین حداقل استاندارد سازمان ملل متحد برای رفتار با زندانیان (قوانین ماندلا) ایجاب می‌کند که کشورها به زندانیان دسترسی به مراقبت‌های پزشکی کافی فراهم کنند.

زندان شهرری، معروف به قرچک، به دلیل شرایط غیرانسانی از جمله بهداشت ضعیف، ازدحام شدید، و دسترسی ناکافی به امکانات اولیه و مراقبت‌های پزشکی بدنام است. شرایط به‌قدری وخیم است که بسیاری از زندانیان در اعتراض به آن دست به اعتصاب غذا زده‌اند. قرچک به نمادی بارز از نقض مداوم حقوق بشر زندانیان توسط دولت ایران تبدیل شده است.

سال‌هاست که سازمان‌های حقوق بشری، فعالان، و کارشناسان و نهادهای سازمان ملل متحد نگرانی‌هایی را درباره شرایط این زندان و محرومیت زندانیان از مراقبت‌های پزشکی توسط مقامات مطرح کرده‌اند. در اوت ۲۰۲۵، دیده‌بان حقوق بشر بار دیگر درباره وضعیت وخیم زنان زندانی سیاسی، از جمله زندانیان بیمار که پس از حمله اسرائیل به زندان اوین در ۲۳ ژوئن به بخش قرنطینه قرچک منتقل شده بودند، هشدار داد.

بر اساس گزارش فعالان حقوق بشر در ایران (HRANA)، یک گروه حقوق بشری مستقر در آمریکا، سمیه رشیدی که در آوریل ۲۰۲۵ به دلیل نوشتن شعارهای اعتراضی در تهران بازداشت شده بود، یکی از افرادی بود که در ژوئن منتقل شد. HRANA گزارش داد که رشیدی در ۲۵ سپتامبر، ده روز پس از انتقال به بیمارستان مفیدی ورامین به دنبال تشنج در زندان، در بیمارستان درگذشت. در ۲۵ سپتامبر، خبرگزاری رسمی قوه قضاییه، میزان، مرگ یک زندانی با هویت «س.ر» را تأیید کرد.

یک منبع آگاه به HRANA گفت که پزشکان تأخیر در انتقال رشیدی به بیمارستان را دلیل اصلی وخامت غیرقابل‌برگشت وضعیت او دانستند. طبق گزارش HRANA، رشیدی در زندان گاهی به دلیل مشکلات سلامتی قادر به راه رفتن یا مراقبت از خود نبود. با وجود آگاهی مقامات قضایی، زندان و کادر پزشکی از وضعیت رشیدی، او از مراقبت‌های پزشکی به‌موقع و کافی محروم شد و به او داروهای آرام‌بخش و روان‌پزشکی داده شد که علائم او را بدتر کرد. منابع به دیده‌بان حقوق بشر گفتند که مسئولان زندان حتی رشیدی را متهم به تظاهر به بیماری کردند، در حالی که او به قدری بیمار بود که در ۱۵ سپتامبر دیگر زندانیان مجبور شدند او را به درمانگاه زندان حمل کنند.

طبق الگوهای طولانی‌مدت انکار، تحریف و فرار از مسئولیت توسط مقامات، چند روز پس از مرگ رشیدی، قوه قضاییه ادعا کرد که او سابقه مصرف مواد مخدر و اختلالات عصبی داشته و در زندان درمان مناسب دریافت کرده است.

مرگ رشیدی در پی مرگ دو زندانی زن دیگر رخ داد. بر اساس گزارش HRANA، سودابه اسدی که به اتهامات مالی در قرچک زندانی بود، در ۱۶ سپتامبر پس از محرومیت از مراقبت‌های پزشکی و تأخیر در انتقال به بیمارستان درگذشت. در ۱۹ سپتامبر، جمیله عزیزی که به اتهاماتی نامعلوم برای دیده‌بان حقوق بشر بازداشت شده بود، با علائم حمله قلبی به درمانگاه زندان منتقل شد. پس از معاینه، پزشکان به او گفتند که مشکلی ندارد و باید به بند زندان بازگردد، جایی که اندکی بعد درگذشت.

یک مدافع حقوق بشر زن که پیش‌تر در قرچک زندانی بود، به دیده‌بان حقوق بشر گفت که مسئولان درمانگاه زندان بدون انجام هیچ آزمایشی او را با وجود درد شدید قفسه سینه به بند بازگرداندند و حتی با وخامت وضعیتش، انتقال او به بیمارستان خارجی را عمداً به تأخیر انداختند. او گفت: «آن‌ها [مقامات] همه ما [زندانیان] را در معرض مرگ قرار می‌دهند.»

مرگ این سه زن آخرین نمونه از سیاست مستند شده مقامات در محرومیت زندانیان از دسترسی به مراقبت‌های پزشکی است که گاهی برای تنبیه و ساکت کردن مخالفان استفاده می‌شود. در گزارشی در آوریل ۲۰۲۲، سازمان عفو بین‌الملل جزئیات شرایط مرگ در بازداشت ده‌ها مرد و زن در ۳۰ زندان سراسر کشور از سال ۲۰۱۰ را به دلیل محرومیت از مراقبت‌های پزشکی شرح داد. بسیاری از موارد محرومیت از مراقبت‌های پزشکی و مرگ در بازداشت، به‌ویژه زندانیان بازداشت‌شده به اتهامات عادی و افرادی از جوامع حاشیه‌نشین، گزارش نمی‌شود. ترس‌های موجه از انتقام‌جویی مقامات نیز تلاش‌های بسیاری از خانواده‌ها برای حمایت از عزیزانشان را به شدت مختل می‌کند.

در ۹ اکتبر، مقامات زندانیان سیاسی زن را از زندان قرچک به بند شش زندان اوین منتقل کردند. فعالان و سازمان‌های حقوق بشری گزارش داده‌اند که آن‌ها در شرایط نامناسبی بدون دسترسی به نیازهای اولیه نگهداری می‌شوند. وضعیت زندانیان منتقل‌شده به اوین نگران‌کننده است، زیرا حملات هوایی اسرائیل در ۲۳ ژوئن خسارات گسترده‌ای به امکانات حیاتی این زندان، از جمله درمانگاه و سالن ملاقات، وارد کرد.

مقامات همچنان به زندانیان سیاسی در زندان‌های قرچک و اوین دسترسی به مراقبت‌های پزشکی کافی را انکار می‌کنند. منابع به دیده‌بان حقوق بشر گفتند که مریم اکبری منفرد، ۴۸ ساله، برای انجام جراحی ضروری کمر و ستون فقرات و درمان تخصصی به مرکز درمانی خارجی منتقل نشده و بدون این درمان در معرض خطر فلج شدن قرار دارد. با وجود انتقال زندانیان سیاسی زن به اوین، مقامات همچنان اکبری منفرد را در قرچک نگه داشته‌اند، ظاهراً برای تنبیه او. اکبری منفرد به اتهام مبهم «محاربه» ۱۵ سال است که بدون حتی یک روز مرخصی در زندان به سر می‌برد.

منبعی به دیده‌بان حقوق بشر گفت که وریشه مرادی، فعال کرد محکوم به اعدام در زندان اوین، نیز برای چندین بیماری نیاز فوری به مراقبت‌های پزشکی دارد.

ده‌ها زندانی بیمار دیگر، از جمله زنان زندانی سیاسی مانند زینب جلالیان، فعال کرد، در زندان‌های سراسر کشور همچنان از مراقبت‌های پزشکی محروم هستند.

بر اساس قوانین بین‌المللی، کشورها موظف‌اند تحقیقات مستقل، بی‌طرف، شفاف، مؤثر و جامع درباره مرگ‌های بالقوه غیرقانونی، از جمله مرگ‌های رخ‌داده در بازداشت، انجام دهند. مطابق با الگوهای تاریخی مصونیت از مجازات، مقامات ایران به‌طور سیستماتیک در انجام چنین تحقیقاتی درباره موارد مرگ در بازداشت، از جمله مرگ زندانیان، ناکام مانده‌اند. در بسیاری از موارد، آن‌ها اتهامات محرومیت عمدی از مراقبت‌های پزشکی کافی را رد کرده‌اند، گاهی ساعاتی پس از مرگ، یا آن‌ها را به «خودکشی» یا سوءمصرف مواد نسبت داده‌اند.

دیده‌بان حقوق بشر اعلام کرد که مقامات ایران باید فوراً مراقبت‌های پزشکی به‌موقع و کافی، از جمله درمان تخصصی خارج از زندان، را برای همه زندانیان فراهم کنند.

مایکل پیج گفت: «جامعه بین‌المللی باید فشار مداوم بر مقامات ایران اعمال کند تا شرایط وخیمی که زندانیان در سراسر کشور، از جمله در قرچک، متحمل می‌شوند را برطرف کنند و مراقبت‌های پزشکی مناسب برای همه بازداشت‌شدگان تضمین شود.»