وقتی تنها امید، آغاز دوباره از ویرانه‌هاست ناصر اعتمادی

در ناخودآگاه جمعی ایرانیان، جنگ همیشه حامل دو معنا بوده است: ویرانی و رهایی. از انقلاب مشروطه تا جنگ هشت‌ساله و اعتراضات دهۀ اخیر، همواره پس از بحران یا در دل آن، نوعی زایش تاریخی رخ داده است. امروز نیز بسیاری، شاید ناخودآگاه، جنگ را نه به‌عنوان فاجعه‌ای نظامی بلکه به‌مثابه لحظه‌ای از «پایان دوران» می‌بینند، گویی تنها از دل ویرانی است که جهانی تازه می‌تواند سر برآورد.

تحریم‌ها، تورم افسارگسیخته و بیکاریِ گسترده، نه‌ فقط زندگی روزمره بلکه روان جمعی جامعه را فرسوده کرده است. وقتی معیشت از هم فروپاشیده و افق سیاسی تیره است، ذهن به سوی حادثه‌ای بزرگ پناه می‌برد. «اگر جنگ شود، شاید بعدش چیزی عوض شود» – این جمله، هم ترسناک است و هم گویای وضعیتی از امید منفی: امید به دگرگونی، حتی از دل فاجعه.

در سطح بین‌المللی نیز، حکومت ایران در تنگنای بی‌سابقه‌ای گرفتار است. هم تهران و هم پایتخت‌های غربی می‌دانند که ادامۀ این وضعیت برای همیشه ممکن نیست و درست از همین‌جا، گمانه‌زنی‌ها و ترس‌ها از یک درگیری نظامی تازه جان می‌گیرد.

در ژرفای این وضعیت، «انتظار» معنایی فراتر از سیاست می‌یابد، زیرا، انتظار همیشه چهرۀ دوگانه‌ای داشته است: از یک‌ سو اضطراب و از سوی دیگر امید. در نبودِ اصلاح، این دو احساس در هم آمیخته‌اند. جامعه در هراس از فردا، به همان فردا چشم دوخته است. انتظار جنگ در ایران را نمی‌توان تنها به تهدیدهای بیرونی یا بحران‌های سیاسی فروکاست. این انتظار، بازتابِ درونی‌ترین لایه‌های جامعه‌ای است که از اصلاح ناامید شده، از سکون موجود دل‌زده و خسته است و در سکوت و اضطراب، چشم به افقی دوخته که هنوز نمی‌داند در آن طلوع خواهد دید یا انفجار.

این بینش، در ژرفای خود، با تفکر والتر بنیامین هم‌داستان است : فیلسوف و منتقد آلمانی که در نیمۀ نخست قرن بیستم کوشید از دل شکست‌ها و ویرانی‌های تاریخ، معنای تازه‌ای از امید استخراج کند. بنیامین، به ‌جای آنکه تاریخ را روندی رو به پیشرفت ببیند، آن را صحنۀ انباشت شکست‌ها می‌دانست. در نگاه او، هر پیشرفت ظاهری در تاریخ، چیزی را نیز نابود می‌کند و هر پیروزی، سایۀ فاجعه‌ای در خود دارد.

تاریخ به‌ مثابه ویرانه

در تزهای مشهور خود درباره مفهوم تاریخ، بنیامین تصویری از فرشتۀ تاریخ ارائه می‌دهد که «پشت به آینده دارد و رو به گذشته می‌نگرد. در برابر چشمان فرشته، انبوهی از خرابه‌ها بر هم انباشته شده است، اما طوفانی از بهشت وزیدن گرفته که او را ناگزیر به‌ سوی آینده می‌برد. این طوفان همان چیزی است که ما آن را «پیشرفت» می‌نامیم.»

در این تصویر شاعرانه، بنیامین نشان می‌دهد که پیشرفت بشری، بی‌وقفه ویرانی می‌زاید، و آنچه باقی می‌ماند، تنها خرابه‌هایی است که فرشته در میانشان می‌گرید.

اما در دل همین ویرانی، بنیامین امکان دیگری می‌بیند: لحظۀ نجات. او می‌نویسد:«هر لحظه، دری است که از آن، مسیحا می‌تواند وارد شود.» یعنی در دل تاریکی، در لحظۀ شکست و فروپاشی، هنوز روزنه‌ای از امید وجود دارد : امیدی نه به بازسازی گذشته، بلکه به رهایی از زنجیرۀ تکرار و سلطه.

در ایران امروز، وضعیت جامعه شباهتی غریب با این بینش بنیامین دارد. مردم در دل بحران‌های اقتصادی و سیاسی، از وعده‌های اصلاح دست شسته‌اند. هیچ افق روشنی از درون ساختار قدرت پدیدار نیست و در عین حال، فروپاشی کامل نیز هنوز رخ نداده است. جامعه در برزخ میان دوام و زوال به سر می‌برد. در چنین وضعی، ذهن جمعی به سمت فاجعه می‌گریزد، چرا که فاجعه را، هرچند با هراس، یگانه امکان برای گسست از تکرار می‌داند. امید به تغییر، دیگر نه از مسیر تدریجی و عقلانی، بلکه از مسیر انفجار، بحران یا جنگ می‌گذرد.

این همان چیزی است که بنیامین، در برابر خوش‌بینی تاریخی هگل و مارکس، به‌مثابه حقیقت تراژیک تاریخ می‌دید: تاریخ نه قطاری است که به‌ سوی آینده‌ای روشن می‌تازد، بلکه رشته‌ای از لحظات گسست است که در هر لحظه می‌تواند مسیر خود را عوض کند. در نهایت، بینش بنیامین ما را به تأملی عمیق‌تر فرامی‌خواند: امیدِ راستین، نه در غیاب ویرانی، بلکه در مواجهه با آن شکل می‌گیرد. جامعه‌ای که از همه‌چیز ناامید است، شاید درست در همان لحظه‌ای که چیزی برای از دست دادن ندارد، بتواند راهی تازه بگشاید.

به تعبیر بنیامین، رهایی نه از راه تداوم، بلکه از راه گسست می‌آید — از لحظه‌ای که انسان، در میان خرابه‌های خود، نوری را بازمی‌شناسد که هنوز خاموش نشده است. در ایران امروز، انتظار برای تغییر در قالبی تراژیک خود را نشان می‌دهد: انتظار برای فاجعه‌ای که شاید تنها راه تولد باشد. این همان امیدی است که والتر بنیامین از آن سخن می‌گفت — امیدی که نه در بهشت موعود، بلکه در دل همین ویرانی می‌تپد.