به سوی فرا فلسفه شرقی، یادی از فیلسوف و اسلام‌شناس فقید توشی هیکو ایزوتسو (بخش ۲)

بهمن ذکی پور اندیشه ایزوتسو: نخستین آثار ایزوتسو باز می‌گردد به حوزه زبان‌شناسی و تحقیقاتی در حوزه زبان. از جمله آثار این دوران می‌توان به مقالاتی همچون «تحولات معاصر در زبان‌شناسی عرب»، «نکته دستوری “ما” در زبان آکادی» در هر دو در سال ۱۹۳۹، و «ویژگی خاص فرهنگ عرب» در سال ۱۹۴۰ اشاره کرد. اما گویا وی نخستین کتاب خود را به ژاپنی با عنوان «تاریخ اندیشه عرب»(Arabia-shiso-shi) در سال ۱۹۴۱ منتشر ساخت. این اثر در سال ۱۹۷۵ با تغییراتی که بدان اشاره خواهد شد با عنوان «تاریخ اندیشه اسلامی» (Isuramu-shiso-shi) منتشر شد. عنوان و محتویات این کتاب می‌تواند آغازگه خوبی برای پیشبرد هدف ما در بررسی تحولات اندیشه ایزوتسو باشد.

چنانکه پیش‌تر گفتیم، زمانی که مهدی محقق در دانشگاه مک گیل مشغول به تدریس بود اساتید آن دانشگاه که ایزوتسو هم جزو آنان بود بر این عقیده بودند که فلسفه اسلامی با «یعقوب اسحاق کندی» آغاز و با «ابن رشد اندلسی» پایان یافته است و در کلام هم از «جوینی» و «غزالی» و «فخر رازی» گامی فراتر نمی‌نهادند. همچنین باید دانست که تا همین اواخر و گاه گاهی در سال‌های فعلی محققان اروپایی فلسفه بسط یافته در حوزه تمدن اسلامی را به طور کاملا نادرستی «فلسفه عرب» یا «فلسفه عربی» می‌خواندند. ما درست این اصل غلط و جا افتاده را هم در عنوان کتاب «تاریخ اندیشه عرب» و هم در محتویات آن به خوبی می‌توانیم ببینیم. این کتاب در دو بخش تالیف شده است. دامنه بخش نخست اختصاص دارد به دوران عرب جاهلی تا اندیشه متکلمان اسلامی چون جوینی و غزالی و بخش دوم که به حوزه فلسفه اسلامی می‌پردازد از کندی شروع و به ابن رشد ختم می‌شود. در این اثر صرفا صحبت از کلام و فلسفه اسلامی است آن هم به شیوه‌ای تحقیقاتی که در اروپای آن زمان رواج داشت.

اما اثر دوم که در سال ۱۹۷۵ منتشر شد در نخستین گام نام خود را به «تاریخ اندیشه اسلامی» تغییر داده و در محتوا نیز دارای پختگی و مفاهیم بیشتر است. در اثر دوم ایزوتسو علاوه بر فلسفه و کلام به تصوف اسلامی نیز می‌پردازد و بخش مجزایی را به تصوف اسلامی اختصاص می‌دهد. همچنین دو فصل نیز یکی درباره اندیشه ابن عربی و دیگری در مقایسه «اندیشه بایزید بسطامی با نظریه این همانی برهمن و آتمان(Tat tvam asi)»[۱۴] در اندیشه «ودانتا» به آن اضافه شده است.  در دومین گام نیز فصل مربوط به «ابن مسکویه» که در کتاب اول موجود بوده حذف و جای خود را به اندیشه «اخوان الصفا» داده است. با نگاهی ساده به این تغییرات به خوبی می‌توانیم به این موضوع پی ببریم که چگونه دیدگاه و نگرش ایزوتسو پس از سفر و اقامت در ایران نسبت به اندیشه اسلامی تغییراتی شگرف یافته است.

دوران اقامت ایزوتسو در ایران مقارن بود با حضور «هانری کربن» فرانسوی در ایران. «کربن» در آن زمان می‌کوشید با بازخوانی اندیشه اسلامی (به خصوص اندیشه شیعه) و تفسیر آن بر مبنای فلسفه «مارتین هایدگر» فیلسوف مشهور آلمانی (البته هایدگری که کربن می‌فهمید) آن را از نوع تفسیر کند. وی برای دست یافتن به چنین نگرشی به دو نوع ساحت تاریخی عقیده داشت. یکی ساحت معمول تاریخ و دیگری ساحت «فرا تاریخ» (Meta-histori). از نظر وی ساحت فراتاریخ یگانه عالمی بود که ما می‌توانیم در آن به حقایق و رموز عالم الاهی پی ببریم. به تعبیر دیگر ساحت فراتاریخ ساحت هرمنوتیک معنوی است که هر چیز را در اصل خودش تاویل می‌کند. ایزوتسو تحت تاثیر این دیگاه کربن در سال ۱۹۶۶ کتابی را به زبان انگلیسی در ژاپن تحت عنوان بررسی تطبیقی مفاهیم اساسی فلسفی در صوفیسم و تائویسم: ابن عربی و لائوتسه، چوانگ تزو منتشر ساخت. وی در این کتاب می‌کوشد تا در «فراتاریخ» آرا ابن عربی را با آرای حکمای چین همچون «لائوتسه» و «چوانگ تزو» به مقایسه بنشیند. این اثر مورد استقبال زیادی واقع شد تا جایی که «سید حسین نصر» قرار داد جدیدی را جهت چاپ دوباره کتاب در ایران با وی امضا می‌کند که  به دلیل وقوع انقلاب و بازگشت ایزوتسو به ژاپن آن اثر در ایران منتشر نمی‌شود. اما او با تجدید نظر آن را در سال ۱۹۸۴ مجددا در ژاپن منتشر ساخت.[۱۵].

حضور وی در ایران برکت دیگری نیز داشت. زیرا باعث می‌شود تا ایزوتسو دوباره با آئینذن آشتی کند و کتابی را با عنوان به «سوی فلسفه ذن بودیسم» (Toward a Philosophy of Zen Buddhism) در ایران تحریر و منتشر سازد. متاسفانه با وجود ارزش فوق العاده این کتاب هنوز به فارسی ترجمه نشده است.

ایزوتسو پس از مطالعه عمیق اندیشه اسلامی و احاطه شگفت انگیز بر حوزه و زبان‌های هند و چین و ژاپن، ساختار جدیدی را پایه گزاری می‌کند که از آن به عنوان «فرا فلسفه شرقی» یاد می‌کند. از نظر او اندیشه‌های شرقی باوجود تمامی اختلافات زبانی و نژادی و عقیدتی دارای یک سرشت واحد هستند که حول محور اندیشه «وحدت وجود» شکل گرفته‌اند. بنابراین او با مقایسه چهار حوزه فکری ایران- اسلام، هند، چین و ژاپن، و یا به عبارت بهتر با مقایسه چهار اندیشه تصوف ایرانی-اسلامی، ودانتای هندی، تائویسم چینی و بودیسم چینی-ژاپنی ساختار جدیدی را بنا می‌کند که می‌تواند احیا کننده اندیشه شرقی باشد. او برای این چهار حوزه چهار نماینده (یعنی «ابن عربی» به عنوان نماینده اندیشه ایرانی-اسلامی، «شانکارا چاریا» به عنوان نماینده ودانتای هند، «لائوتسه» و «چوانگ تزو» به عنوان نمایندگان تائویسم چین و متفکر چینی ایرانی الاصل «فا-تسانگ» [۱۶] به عنوان نماینده بودیسم چینی- ژاپنی)، را نیز معرفی می‌کند. به عقیده ایزوتسو اینان نمایندگانی هستند که حوزه اندیشه خود را تا والاترین درجات ارتقا داده‌اند و در چهار حوزه فوق بیشترین نقش و تاثیر را داشته‌اند.

ایزوتسو پس از بازگشت به سرزمین خود، یعنی جایی که از آئین بودا بیزار شده بود، پیوندی ناگسستنی با این آئین می‌یابد و در واپسین نوشته‌های خود می‌کوشد تا ابعاد و اهمیت این آئین را در کنار آن سه حوزه دیگر به معرفی و مقایسه بگذارد. بنابراین جای تعجب نیست که آخرین اثر او به شرح یک اثر بسیار مهم بودایی اختصاص یافته است. شاید بتوان این موضوع را در قالب نوعی رمز عرفانی (یعنی نحوه تفکری که ایزوتسو شدیدا دل بسته آن بود) نیز تبیین کرد. نخستین اثر وی به اندیشه اسلامی (یعنی مامنی که پس از قهر از آئین «بودا» به آن گرایش پیدا کرد) اختصاص دارد و آخرین اثر او به اندیشه بودایی (یعنی آن مامنی که پس از طی طریق دوباره به آن بازگشت) متعلق است. اگر بخواهیم در پرتو این رمز اندیشه او را بکاویم. عرفان ایرانی-اسلامی و آئین بودا دو قطب اصیل و اصلی اندیشه شرقی‌اند که دو اندیشه «ودانتا»ی هندی و «تائویسم» چینی همچون پلی رفیع این دو اندیشه را به یک دیگر متصل می‌سازند. این شکل نمادین یادآور آن سخن «ابوسعید خزار» است که گفت: خدا را «از راه جمع نقیضان» شناختم. چهار اندیشه متناقضی که در پس پشت خود تنها یک حرف دارند، «وحدت وجود».

نظریه «فرا فلسفه شرقی» متاسفانه از یک سو به سبب گستردگی آثار ایزوتسو و از سوی دیگر به سبب دسترسی نداشتن خوانندگان غیر ژاپنی و ناآشنا به آثار متاخر او که عصاره یک عمر اندیشه و به زبان ژاپنی است، چندان که باید و شاید رشد و بسط نیافت. همچنین، وی برخلاف ایران که به شهرتی عظیم دست یافت متاسفانه در کشورش چندان شناخته نشد. مجامع آکادمیک ژاپن نیز که با روش و متد تحقیقی خاصی به مطالعه آثار فیلسوفان می‌پردازند به اندیشه او چندان که باید روی خوش نشان نداند.

به خوبی به یاد دارم که استاد از دست رفته «یگانه شایگان» همیشه درباب ایزوتسو می‌گفت: «ایزوتسو بیش از آنکه متعلق به ژاپن باشد، متعلق به فرهنگ ایران است و ایران یگانه جایی است که تمام ظریفت‌های ممکن را برای بسط اندیشه او دارد». کنون که اندیشه آن اندیشمند ژاپنی را از لابه لای آثارش بررسی می‌کنم به خوبی در می‌بابیم که استاد سخنی به گزاف و از روی تعارف نگفته بود، و ایران همان خانه ی دوست  ایزوتسو[۱۷]، به سبب سنت فکریی که در پس پست خود دارد تنها مامنی است که می‌تواند اندیشه او را در حوزه‌های گوناگون بسط و توسعه دهد.

[۱۳]  به جهت اینکه این مقاله برای خواننده عمومی تدوین شده است، از توضح موضوعات تخصصی و ورود به جزئیات که مستلزم مقدمات خاص خود است امتناع ورزیده ام. کوششم در این بخش بیشتر صرف آن شد تا با اشاره‌ای مختصر به اندیشه ایزوتسو اهمیت او و پیوندش با ایران را مشخص سازم.

[۱۴] عنوان کامل این فصل هست TAT TVAM ASI（nanji-wa-sorenari）(bayajidobasutami- niokeru-perusona-tankan-no-shiso)

[۱۵]  این اثر توسط محمد جواد گوهری به فارسی ترجمه شده است. رجوع به کتابنامه.

[۱۶]  گرچه ایزوتسو خیلی زود با اندیشه ذن آشتی کرد و در تهران کتاب “به سوی فلسفه ذن بودیسم” را منتشر ساخت. اما باید دقت داشت که بازگشت وی به سمت آئین بودا نه معطوف به مکتب ذن، بلکه معطوف به حوزه فلسفه بودایی است. ایزوتسو بدین منظور به سراغ مکتب “هوآین” و سومین پیر این مکتب یعنی “فا-تسانگ” می‌رود و او را در منظومه اندیشه خود به عنوان نماینده بودیسم چینی-ژاپنی معرفی می‌کند. البته در اینجا باید توضیح دهم که ایزوتسو جز در مورد ابن عربی، درباب نمایندگی یا پرچم داری متفکران آن سه حوزه دیگر(دست کم تا جایی که نگارنده اطلاع دارد) ابراز نظر صریحی نمی‌کند، اما به باور اینجانب بررسی و سیر تکوین آثار وی این عقیده را در باب متفکران یاد شده عیان می‌سازد.

[۱۷] چنان که مهدی محقق نقل می‌کند ایزوتسو در هنگامه ترک ایران شعری را از “احوص” شاعر عرب زبان می‌خواند تا اندوه خود را بواسطه آن از ترک ایران نشان دهد. مضمون این شعر به فارسی چنین است:

ای خانه دوست، گر شدم از تو برون   با چشم پر از اشک و دلی پر از خون

سوگند به خاک درت‌ای خانه مهر      تن بردم و دل نهادم اینجا به درون

(محقق، ۱۳۷۹: ۷۸-۷۹).

کتابنامه

منابع فارسی

1. ایزوتسو،توشیهیکو،(۱۳۸۳) آفرینش؛وجود و زمان (مجموعه مقالات)، ترجمه، مهدی سررشته داری، انتشارات مهراندیش،چاپ اول، تهران.
2. ایزوتسو، توشیهیکو،(۱۳۸۳)، خلق مدام در عرفان ایرانی و آیین بودایی ذن، ترجمه، شیوا (منصوره) کاویانی، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، تهران.
3. ایزوتسو، توشیهیکو،(۱۳۶۱)، خدا و انسان در قرآن، ترجمه، احمد آرام، انتشارات شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، تهران.
4. ایزوتسو،توشیهیکو، (۱۳۷۹)، صوفیسم و تائویسم، ترجمه محمد جواد گوهری، انتشارات روزنه، چاپ دوم، تهران.
5. ایزوتسو، توشیهیکو، (۱۳۸۰)، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ترجمه، زهرا پورسینا، انتشارات سروش، چاپ دوم ۱۳۸۰تهران.
6. ایزوتسو، توشیهیکو،(۱۳۷۸)، مفاهیم دینی-اخلاقی در قرآن، ترجمه، فریدون بدره ای، انتشارات فرزان روز، چاپ اول، تهران.
7. اعوانی، غلامرضا، به همراه شهرام پازوکی، مصطفی محقق داماد و…، (۱۳۸۲)، سخنگوی شرق و غرب (مجموعه مقالات همایش بزرگداشت توشیهیکو ایزوتسو)، انتشارات دانشگاه تهران و موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، چاپ اول، تهران.
8. تاکه شیتا، ماساتاکا،)(۱۳۸۵)،”نسبت میان تصوف و بودیسم از منظر توشی هیکو ایزوتسو”، ترجمه، بیژن عبدالکریمی، در “فصلنامه مدرسه”، سال دوم، شماره پنجم، تهران.صص ۶۷-۷۱.
9. ذکی پور، بهمن، به همراه محمدعلی کرگزار(۱۳۸۵)،” فیلسوف شرق (نگاهی به زندگی و آثار ایزوتسو)” در “فصلنامه مدرسه” سال دوم، شماره پنجم،تهران.صص۶۱-۶۶.
10. محقق، مهدی، به همراه نصرالله پور جوادی، بهاالدین خرمشاهی…، (۱۳۷۹)، زندگی نامه و خدمات علمی استاد اسلام‌شناس و ایران‌شناس برجسته پرفسور توشی هیکو ایزوتسو، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.

منابع انگلیسی

1. Izutsu,Toshihiko, (1971),The Concept and Reality of Existence.,Keio University Press, Tokyo.
2. Izutsu, Toshihiko, (1382A.H.),Toward a Philosophy of Zen Buddhism, Iranian Institute of Philosophy, Tehran.
3. Izutsu, Toshihiko, (2008), The Structure of Oriental Philosophy: Collected Papers of The Eranos Conference, 2vols,Keio University Press, Tokyo.

منابع ژاپنی

1. Izutsu, Toshihiko ,(16Showa),Arabia-shiso-shi,Hakubunkn,Tokyo.
2. Izutsu, Toshihiko, (1991), Isuramu-Shiso-Shi, Chokobunko, Tokyo.
3. Izutsu, Toshihiko, (2008), Isuramu-bunka, Iwanami Shoten, Tokyo.
4. Izutsu, Toshihiko,(2010), Ishiki-to-honshitsu, Iwanami Shoten, Toko.
5. Izutsu, Toshihiko, (2006), Ishik-no-kei-ji-jo-gaku, Chokobunko, Tokyo.
6. Memyo (Asvagosha), (2011), Daijo-kishin-ron, Ui, Hakiju & Takasaki, Jikido(yakuchu), Iwanmi Shoten, Tokyo.
7. Shiba, Ryotaro, (2006),Rokuju-no-hanashi, Chokobunko, Tokyo.