ترکیه چگونه در حال تبدیل به یک قدرت در آسیای میانه است؟

انتخاب در وبسایت «ترکی آنالیست» نوشت: تصمیم ترکیه برای ارائه سطح بی‌سابقه‌ای از کمک‌های نظامی به آذربایجان، باکو را قادر ساخت تا با تغییر قواعد ژئوپلیتیکی بازی در قفقاز جنوبی، به پیروزی چشمگیر در جنگ قره باغ برسد. علاوه بر این، جنگ قره باغ، توانایی آنکارا را در پیشبرد نفوذ خود در آسیای مرکزی افزایش داده است. ترکیه با بهره مندی از حضورش در طرح راه ابریشم جدید چین که یک شبکه ارتباطی در سراسر آسیای میانه ایجاد می‌کند، ممکن است از چین در آذربایجان پیشی بگیرد و به یک قدرت در حال رشد اوراسیا تبدیل شود. اگرچه روسیه اکنون مجبور است حضور نیروهای ترک را در خاک آذربایجان تحمل کند، اما چین ممکن است بازنده بزرگ جنگ قره باغ باشد.

در ادامه این مطلب آمده است: توافق آتش بس در ۱۰ نوامبر سال ۲۰۲۰، یک کریدور ارتباطی از طریق ارمنستان ایجاد کرد که منطقه نخجوان را به بقیه آذربایجان متصل می‌کند. ترکیه که با نخجوان مرز مشترک دارد، از طریق این کریدور مستقیما به آذربایجان وصل می‌شود و از طریق دریای خزر به همه مناطق ترک نشین آسیای مرکزی دسترسی پیدا می‌کند.

چین تا به حال نسبت به ترکیه محتاط بوده و از توانایی این کشور در رهبری جنبشی برای همبستگی پان ترکی که شامل اقلیت ترک اویغور در استان سین‌کیانگ چین نیز می‌شود، نگران بوده است. ترکیه مرکز “شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان” و میزبان گروه بسیار فعالی از تبعیدی‌ها و مهاجران اویغور است.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور فعلی ترکیه، در سال ۱۹۹۵ که شهردار استانبول بود، بنای یادبودی را برای عيسى يوسف الپتكین، رهبر جمهوری کوتاه مدت ترکستان شرقی(ایالت سین‌کیانگ چین)، ساخت و به اعتراضات چین چندان توجهی نکرد. اردوغان در دوران نخست وزیری اش، سرکوب شورش‌های ژوئیه ۲۰۰۹ در اورومچی، مرکز سین‌کیانگ را به شدت محکوم و اقدامات چین را “نوعی نسل کشی” اعلام کرد.

سین‌کیانگ، به عنوان دروازه ورود چین به آسیای میانه، یک نقطه شروع مهم برای کمربند اقتصادی راه ابریشم است و پکن در تلاش است تا یکپارچگی ایالت گسترده سین‌کیانگ را حفظ کند.

اویغورها، که قبلاً در سین‌کیانگ در اکثریت بودند، به دلیل فرایند چینی‌سازی (Sinicization) از طریق اسکان گسترده بومی‌های چین(نژاد “هان”) در آنجا، اکنون تنها حدود ۴۵ درصد از جمعیت این منطقه را تشکیل می‌دهند. چین، برای ریشه کن کردن مخالفت اویغورها با این طرح، بیش از یک میلیون اویغور را در “اردوگاه‌های بازآموزی” بازداشت کرده است تا هویت قومی-دینی آن‌ها از بین برود.

با این وجود، ترکیه موضع قبلی خود را تغییر داد و توانست نگرانی‌های پکن را درباره به چالش کشیده شدن برنامه‌هایش در سین‌کیانگ و از آن مهم تر طرح راه ابریشم جدید، کاهش دهد. اگر از بالاگرفتن موقت تنش‌های دیپلماتیک بین پکن و آنکارا پس از مرگ عبدالرحیم هیئت، شاعر و نوازنده اویغور در زندان، صرف نظر کنیم، ترکیه از هرگونه انتقاد مداوم به چین در مورد اقدامات پکن در برخورد با اویغورها خودداری کرده است.

چین در سال ۲۰۱۴، ساخت خط راه آهن سریع السیر آنکارا به استانبول را به اتمام رساند. این خط پرسرعت در انتظار اتمام راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص (BTK) بود که به‌طور مستقیم جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه را به یکدیگر وصل می‌کند تا اتصال نهایی در مسیر حمل و نقل زمینی چین به اروپا از طریق قزاقستان را فراهم کند.

کانتینر‌ها از آق‌تاو، بندر اصلی قزاقستان در دریای خزر به بندر بین المللی الَت واقع در ۷۰ کیلومتری باکو، منتقل می‌شوند و از آنجا خط ریلی ۸۲۶ کیلومتری BTK، کار انتقال کالاهای چینی از طریق آذربایجان، گرجستان و ترکیه به بازارهای اروپا را به سرانجام می‌رساند و به این ترتیب، تسلط مسکو بر مسیر تجاری اوراسیا-چین از بین می‌رود. انتظار می‌رود کریدور ترانس کاسپین سالانه ۷۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰۰ کانتینر را جابجا کند.

اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، در سال ۲۰۱۵ به پکن سفر کرد تا با همتای چینی خود دیدار و همکاری چین و ترکیه را بیش از پیش تقویت کند. رئیس جمهور ترکیه در چین متعهد شد که از تمامیت ارضی چین حمایت می‌کند. در ماه مه سال ۲۰۱۶، آنکارا برخلاف شیوه‌های معمول خود در مورد پناهندگان اویغور، ۹۸ اویغور را با گذرنامه جعلی دستگیر کرد تا تمایل روزافزون خود را برای همکاری با پکن نشان دهد. در پی کودتای ناکام ژوئیه ۲۰۱۶ که طی آن ایالات متحده و سایر متحدان غربی ترکیه از حمایت قاطع از اردوغان و دولت وی خودداری کردند، ترکیه حتی بیش از پیش به پکن نزدیک شد. در ۳۰ اکتبر ۲۰۱۷، خط راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص (BTK) افتتاح شد و در همان ماه، پکن برنامه “چینی سازی همه ادیان و عقاید” خود را که هدف اصلی آن تحت فشار قرار دادن اویغورها بود، تصویب کرد.

چین که پیش از این در مورد دعوت از ترکیه برای ایفای نقش بزرگتر در طرح راه ابریشم جدید محتاط بود، نسبت به استفاده از موقعیت کلیدی جغرافیایی ترکیه به عنوان یک پل زمینی بین آسیا و اروپا مشتاق تر شد. بسته وام ۳.۶ میلیارد دلاری چین به ترکیه در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که هماهنگی ترکیه با سیاست‌های چین در سین کیانگ نتیجه داده است.

پکن محدودیت‌هایی را که برای همکاری چین و ترکیه وضع کرده بود، کاهش داد و به نظر می‌رسید اعتماد پکن به آنکارا به سطح بالایی رسیده است. در اواخر سال ۲۰۱۸، دولت اردوغان طرح پارلمانی حزب راستگرای İyi (خوب)، برای تحقیق در مورد نقض حقوق بشر توسط چین علیه اویغورها را رد کرد.

در سال ۲۰۱۹، چین موافقت نامه سواپ ارزی خود با ترکیه را تمدید کرد. تا پایان سال ۲۰۱۹، بالغ بر ۵۳۶۹ کانتینر چینی از طریق کریدور ترانس کاسپین به دریای خزر حمل شده که نسبت به سال قبل از آن، ۱۱۱ درصد افزایش داشته است. در ۱۹ دسامبر سال ۲۰۲۰، اولین قطار باری از ترکیه به چین از طریق کریدور ترانس کاسپین، سفر تاریخی خود را به پایان رساند.

پیامدها:

رضایت چین به اینکه ترکیه به عنوان یک کشور ترانزیتی، نقش بزرگتری در طرح راه ابریشم جدید داشته باشد بر این مبنا بود که دو محدودیت ذاتی مانع افزایش نفوذ ترکیه در آسیای میانه از طریق آذربایجان می‌شود. یکی نگرانی از واکنش روسیه در صورتی که ترکیه مداخله جدی در آذربایجان داشته باشد و دیگری عدم ارتباط مستقیم ترکیه با آذربایجان بود که مانع دسترسی ترکیه به آسیای میانه از طریق دریای خزر می‌شد. هر دوی این محدودیت‌ها با جنگ قره باغ از میان برداشته شد.

مسکو به حضور نیروهای ارتش ترکیه در خاک آذربایجان و ایجاد یک کریدور حمل و نقل تجاری در ارمنستان که جمهوری خودمختار نخجوان و مناطق غربی آذربایجان را به هم متصل می‌کند، رضایت داد. در نتیجه، اکنون برای اولین بار در ۱۰۰ سال گذشته، ترکیه با آذربایجان به صورت مستقیم و از طریق دریای خزر با کل مناطق ترک نشین آسیای میانه ارتباط دارد.

الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان از این کریدور به عنوان “دستاورد تاریخی” یاد کرد و رسانه‌های ترکیه‌ای همسو با دولت، دستیابی آنکارا به یک کریدور استراتژیک از آسیای میانه تا سواحل اقیانوس آرام را تحسین کردند.

“شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان” که دفتر مرکزی آن در استانبول است، می‌تواند یک ابزار مهم باشد که ترکیه از طریق آن، بر ارتباطات در منطقه اوراسیا اثر بگذراد.

شورای همکاری کشورهای ترک‌زبان در سال ۲۰۰۹ با امضای اساسنامه آن در نخجوان تاسیس شد و اکنون ترکیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان، اعضای اصلی آن هستند. ترکمنستان گرچه عضو رسمی نیست اما در چندین فعالیت شورا شرکت می‌کند. این شش کشور در مجموع تقریباً ۱۵۰ میلیون نفر جمعیت دارند و تولید ناخالص داخلی کل آنها حدود ۱.۵ تریلیون دلار است. حجم تجارت در میان آنها تقریبا ۱۶ میلیارد دلار است که فضای رشد برای آن فراهم است. در ۱۷ مه ۲۰۱۹، اعضای این شورا، اتاق تجارت و صنعت ترک (TCCI) را به عنوان یک سازمان فرعی، ایجاد کردند تا جریان تجارت و همکاری اقتصادی بدون محدودیت را تسهیل کند.

ترکیه درگیر یک پروژه بلند مدت برای به روزرسانی سیستم ریلی داخلی خود شده است که در مجموع ۴۵ میلیارد دلار برای اجرای این برنامه تا سال ۲۰۲۳ در نظر گرفته است. ظرفیت اولیه راه‌آهن باکو–تفلیس–قارص (BTK) ۶.۵ میلیون تن بار و ۱ میلیون مسافر در سال است که قرار است به ۱۷ میلیون تن بار و ۳ میلیون مسافر افزایش یابد. یک کریدور ریلی کاملاً ترکی از طریق نخجوان که مسیر دوم ترانس کاسپین را فراهم می‌کند، جریان تجاری را افزایش می‌دهد و قدرت نفوذ ترکیه را بیشتر می‌کند.

در آوریل ۲۰۱۹، دو کشتی کانتینری در مسیر آذربایجان – قزاقستان فعالیت خود را آغاز کردند. آذربایجان به دلیل میانجیگری ترکیه در تسهیل روابط بین باکو و عشق آباد، ارتباط تجاری خود با ترکمنستان را حفظ کرد. ترکیه همچنین در سال ۲۰۱۸، ساخت بندر جدید ۲ میلیارد دلاری در ترکمن‌باشی کشور ترکمنستان را به پایان رساند.

علاوه بر افزایش تأثیرگذاری ترکیه بر جریان‌های تجاری در جنوب قفقاز و آسیای میانه، کمک‌های این کشور به آذربایجان برای بازپس گیری قره باغ، نفوذ آنکارا را افزایش داده و توانایی آن را برای گسترش ابزارهای فرهنگی پان ترکی و قدرت نرم، تقویت کرده است. بلافاصله پس از بازپس گیری شهر شوشی(شوشا)، مرکز تاریخی فرهنگ آذربایجان، ترک ویژن اعلام کرد برگزاری مسابقه تورک ویژن ۲۰۲۱ را در این شهر برگزار می‌کند. تورک ویژن توسط سازمان بین المللی فرهنگ ترکی(TÜRKSOY) و با همکاری کانال موسیقی ترکیه TMB TV با الهام از مسابقه آواز یوروویژن برگزار می‌شود.

حمایت‌های ترکیه از آذربایجان در جنگ قره باغ، قدرت سخت آنکارا را نیز در آسیای میانه افزایش داده است. در اواخر اکتبر سال ۲۰۲۰ و در بحبوحه جنگ قره باغ، ازبکستان توافق نامه همکاری نظامی با ترکیه امضا کرد. بر اساس اعلام وزارت دفاع ترکیه، دو هفته پس از آتش بس در ۱۰ نوامبر، هیئتی از وزارت دفاع قزاقستان برای بازدید از هواپیماهای بدون سرنشین “بیرق‌دار تی‌بی۲” به ترکیه آمد. گفته می‌شود قزاقستان پس از مشاهده برتری هواپیمای بدون سرنشین ساخت ترکیه در برابر سیستم‌های پدافند هوایی ساخت روسیه که توسط ارمنستان در جنگ قره باغ استفاده می‌شد، برای خرید “بیرق‌دار تی‌بی۲” ابراز علاقه کرده است.

نتیجه‌گیری:

جنگ قره باغ، حضور ترکیه در آذربایجان را تقویت کرده و توانایی آنکارا در افزایش نفوذ خود در آسیای میانه را افزایش داده است. با تغییر قواعد بازی در قفقاز جنوبی، ترکیه همچنین ژئوپلیتیک ارتباطات در آسیای میانه را زیر پا گذاشته و خود را از یک کشور ترانزیتی به یکی از اصلی ترین تصمیم گیران اوراسیا تبدیل کرده است.

آنکارا احتمالاً با تلاش بیشتر برای تعمیق سطح همکاری‌های اقتصادی و امنیتی خود با کشورهای ترکی آسیای میانه، از موقعیت و اعتبار جدید خود بهره خواهد برد. با انجام این کار، ترکیه می‌تواند به طور فزاینده‌ای توازن قدرت بین روسیه و چین را در معماری اوراسیا حفظ کند. ترکیه از چنین موقعیتی و با قدرت ژئوپلیتیک بیشتر، می‌تواند هماهنگی خود با سیاست‌های چین درباره سین کیانگ را تغییر دهد و فشارهایی را به چین وارد کند.

میزان موفقیت ترکیه در استفاده از قدرت نرم و سخت به دست آمده از جنگ قره باغ، برای تعمیق مشارکت‌های استراتژیک خود در آسیای میانه، دامنه قدرت این کشور به عنوان یک بازیگر اوراسیا را تعیین می‌کند. ترکیه با بهره مندی از حضورش در طرح راه ابریشم جدید چین که یک شبکه ارتباطی در سراسر آسیای میانه ایجاد می‌کند، ممکن است در آذربایجان از چین پیشی بگیرد و به یک قدرت در حال رشد اوراسیا تبدیل شود.