ایران در حال بازسازی ساختار دفاعی خود است

تنها ۱۲ روز در ماه ژوئن کافی بود تا ماشین نظامی گسترده ایران آسیب‌پذیری خود را نشان دهد، اما اکنون جمهوری اسلامی در حال بازسازی غرور از دست‌رفته خود است. رسانه‌های ایرانی وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC) روز شنبه تأیید کردند که رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان ریاست شورای دفاعی تازه احیا شده را بر عهده خواهد داشت؛ شورایی نظامی در سطح بالا که از زمان جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ عملاً فعالیتی نداشته است.

بازگشت این شورا به نظر می‌رسد واکنشی ناامیدانه به کارزار هوایی ویرانگر اسرائیل باشد که در اواسط ژوئن برای مدت کوتاهی کنترل حریم هوایی ایران را در دست گرفت.

خبرگزاری تسنیم، که اغلب به‌عنوان سخنگوی سپاه شناخته می‌شود، اعلام کرد: «شورای دفاعی بازگشته است» و آن را بخشی از «اصلاحات ساختاری» گسترده‌تر در شورای عالی امنیت ملی (SNSC) توصیف کرد. پشت زبان خشک و رسمی قانون اساسی، واقعیتی نهفته است: رهبر انقلاب و فرماندهان ارشد او در تلاشند تا پس از فروپاشی دفاعی و روانی جمهوری اسلامی، کنترل را بازپس گیرند.

ماده ۱۷۶ قانون اساسی ایران به شورای عالی امنیت ملی اجازه می‌دهد زیرمجموعه‌هایی مانند این شورا را تشکیل دهد و ایران پیش‌تر نیز به‌صورت غیرعلنی چنین کرده بود. اما این بار اعلام عمومی و نمادین این شورا بی‌سابقه است. اعلام تشکیل شورای دفاعی جدید با فهرستی از چهره‌های کلیدی رژیم همراه بود: فرماندهان سپاه و ارتش، رئیس مجلس، رئیس قوه قضائیه، وزیر اطلاعات و نمایندگان رهبر انقلاب، آیت‌الله علی خامنه‌ای. همه این افراد اکنون تحت یک فرماندهی واحد در زمان جنگ فعالیت خواهند کرد.

خبرگزاری فارس به تغییراتی در رده‌های بالای رژیم اشاره کرده است. انتظار می‌رود علی لاریجانی، چهره باسابقه و محافظه‌کار نزدیک به خامنه‌ای، جایگزین دریادار علی‌اکبر احمدیان به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی شود. این جایگاه، که اغلب مرکز اصلی استراتژی خارجی و نظامی ایران است، لاریجانی را در رأس تلاش‌های جدید برای هماهنگی دفاعی قرار خواهد داد.

به گفته منصور حقیقت‌پور، نماینده سابق نزدیک به لاریجانی، شورای دفاعی نقش ستاد کل نیروهای مسلح را از فرماندهی به نقش حمایتی تغییر خواهد داد. او گفت: «اگر با درگیری جدی مواجه شویم، فرماندهی باید یک معاون مشخص داشته باشد تا در لحظات حساس غافلگیر نشویم.»

تهران قطعاً غافلگیر شده بود.

در حالی که رسانه‌های ایرانی این اقدام را به‌عنوان تلاشی برای افزایش کارایی معرفی کرده‌اند، منتقدان خارجی آن را نشانه‌ای فوری‌تر می‌بینند: رژیمی که از نظر نظامی و سیاسی در موضع دفاعی قرار گرفته است.

سرلشکر عبدالرحیم موسوی، فرمانده ارشد نظامی ایران، در هفته‌های اخیر جلسات عمومی متعددی برگزار کرده و نسبت به اقدامات بعدی اسرائیل یا آمریکا هشدار داده است. او بر نیاز به «برنامه‌های آمادگی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت» تأکید کرده و خواستار اتخاذ دکترین آمادگی نظامی در زیرساخت‌های غیرنظامی شده است.

موسوی هفته گذشته با لحنی که به نگرانی‌های عمیق اشاره داشت، اظهار کرد که تهران «باید هرگونه اقدام تجاوزکارانه جدید را دفع کند» و افزود که پاسخ نظامی ایران «فوری و قدرتمند» خواهد بود.

همزمان، موسوی روز شنبه اعلام کرد که طرح ملی جدیدی برای آموزش دفاع غیرنظامی و آمادگی پناهگاه‌ها در ایران تصویب شده است. او اظهار داشت: «دستورالعمل جدید، مسئولیت‌های نهادهای اجرایی در ساخت و مدیریت پناهگاه‌ها و مسکن اضطراری را مشخص می‌کند.»

موسوی افزود: «امروز در نیروهای مسلح، برنامه‌های آمادگی مختلفی در سه بازه زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت دنبال می‌شود. بهبود آمادگی در بخش غیرنظامی و تأمین امنیت زیرساخت‌ها نیز باید با همین رویکرد انجام شود.»

پشت شعارها و حملات موشکی، ساختار جدید تهران ممکن است نشانه‌ای از تغییر اساسی در روابط نظامی-غیرنظامی باشد. با قرار دادن رئیس‌جمهور در رأس این نهاد احیا شده، تحت نظارت دقیق خامنه‌ای و با حضور وفاداران سپاه، رژیم ممکن است به سمت مدل متمرکزی برای زمان جنگ حرکت کند که در آن تمایز میان حوزه‌های نظامی و غیرنظامی کمرنگ می‌شود.

تنش‌های ایران و اسرائیل دوباره شدت می‌گیرد؟

بسیاری پیش‌بینی کرده‌اند که تنش‌ها بین اسرائیل و ایران در ماه‌های آینده بار دیگر شعله‌ور خواهد شد. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، آخر هفته اعلام کرد که ایران همچنان می‌تواند به اسرائیل ضربه بزند، با وجود ضرباتی که در ژوئن متحمل شده است. عراقچی در گفت‌وگو با خبرگزاری دانشجویان ایران ادعا کرد که هیچ آتش‌بس رسمی بین تهران و اورشلیم برقرار نشده است.

او گفت: «تجاوز متوقف شده و در نتیجه حق ما برای دفاع نیز متوقف شده است. همین. هیچ توافق آتش‌بسی وجود ندارد؛ چیز دیگری نیست. آنها بدون هیچ شرطی تجاوز را متوقف کردند و ما دفاع را متوقف کردیم. وقتی تجاوزی وجود ندارد، طبیعتاً دلیلی برای دفاع از خود وجود ندارد. بنابراین، چون آنها بدون هیچ شرطی خواستار توقف حملات شدند، ما پذیرفتیم.»

عراقچی افزود: «همه چیز می‌تواند از سر گرفته شود. آنها می‌توانند از سر بگیرند، ما هم می‌توانیم. هیچ آتش‌بس رسمی وجود ندارد و همه چیز ممکن است. تنها ایران نیست که باید نگران باشد.»

آخرین باری که ایران شورای دفاعی را فعال کرد، در سال‌های خونین جنگ ایران و عراق بود. آن درگیری به ظهور سپاه، فرهنگ شهادت‌طلبی و ذهنیت محاصره‌شده جمهوری اسلامی منجر شد. جنگ جدید با اسرائیل هر سه را دوباره بیدار کرده است.

احیا شورای دفاعی باید به اسرائیل و آمریکا نشان دهد که جمهوری اسلامی برای جنگ بیشتر، هماهنگی بیشتر و کنترل بیشتر از بالا آماده می‌شود.

اینکه این اقدامات به انعطاف‌پذیری جدید منجر شود یا شکاف‌های عمیق‌تری ایجاد کند، بستگی به این دارد که آیا ایران از تحقیر ژوئن درس گرفته یا صرفاً آوار را بازچینی کرده است.