دو سال پس از آغاز یکی از ویرانگرترین جنگهای قرن، که بیش از شصتوهفت هزار فلسطینی را به کام مرگ برد و شهر غزه را به تلی از خاک بدل کرد، اکنون نخستین نشانههای صلح بر فراز نوار محاصرهشده آشکار شده است. آتشبسی که از روز جمعه میان اسرائیل و حماس برقرار شد، روز شنبه نیز همچنان برقرار ماند و هزاران فلسطینی که از شمال غزه رانده شده بودند، با پای پیاده، خودرو یا گاری، در جادههای ویرانشده به سوی خانههای خود بازگشتند؛ خانههایی که دیگر چیزی از آن باقی نمانده بود.
«احساس وصفناپذیری است، خدا را شکر. خیلی خوشحالیم که جنگ تمام شده و رنج ما پایان یافته است.» این را نبیله بصل، زنی از ساکنان شهر غزه گفت که همراه دخترش ــ که از ناحیه سر زخمی شده بود ــ از اردوگاههای آوارگان در جنوب به سوی شمال حرکت میکرد. بسیاری از بازگشتکنندگان در مسیر، تنها با کیسهای در دست و نگاهی پر از تردید، به سوی شهر و خانههای ویران خود میرفتند.
در چارچوب توافق آتشبس که با میانجیگری ایالات متحده و حمایت مصر، قطر و ترکیه به امضا رسیده، نیروهای اسرائیلی از بخشهایی از نوار غزه عقبنشینی کردهاند و قرار است روز دوشنبه، در نخستین مرحله، ۴۸ گروگان اسرائیلی ــ زنده و جانباخته ــ در برابر آزادی حدود دو هزار زندانی فلسطینی مبادله شوند.
به گفته «اسامه حمدان»، از رهبران حماس، «بر اساس توافق امضاشده، مبادله گروگانها صبح دوشنبه آغاز میشود و در این زمینه تغییر تازهای رخ نداده است.» اسرائیل نیز اعلام کرده است که انتقال زندانیان به دو زندان ویژه برای آمادهسازی آزادی آنان آغاز شده است.
شرمالشیخ، صحنه اجلاس صلح
همزمان با آغاز مبادله، روز دوشنبه قرار است اجلاس بینالمللی صلح در شهر ساحلی شرمالشیخ مصر برگزار شود؛ اجلاسی که بیش از بیست رهبر جهان از جمله دونالد ترامپ، عبدالفتاح السیسی، امانوئل مکرون و پادشاه اردن عبدالله دوم در آن شرکت میکنند. هدف نشست، بررسی راههای اجرای کامل آتشبس، تثبیت صلح و آغاز بازسازی غزه عنوان شده است.
به گفته سخنگوی ریاستجمهوری مصر، این اجلاس «گام نخست برای پایان دائمی جنگ و آغاز فصل جدیدی از همکاریهای منطقهای» خواهد بود. در بیانیه الیزه نیز آمده است که مکرون در این دیدار بر «ضرورت راهحل دو دولت، برپایی کشور مستقل فلسطینی با پایتختی بیتالمقدس شرقی و تضمین امنیت اسرائیل» تأکید خواهد کرد.
در واشنگتن، ترامپ که طرح صلح بیستبندی او محور این توافق بوده، گفته است: «همه از جنگ خستهاند. باور دارم درباره گامهای بعدی اجماع وجود دارد، فقط جزئیات باقی مانده است.»
او قرار است پس از نشست مصر، به اسرائیل سفر کند و در پارلمان آن کشور سخنرانی کند ــ اقدامی که از زمان جرج بوش در سال ۲۰۰۸ بیسابقه است.
اشک و شادی در تلآویو
در تلآویو، میدان موسوم به «میدان گروگانها» که دو سال تمام صحنه تجمع خانوادههای اسیران و اعتراضهای خشمگین علیه دولت نتانیاهو بود، این بار شاهد اشک و فریاد شادی بود. دهها هزار اسرائیلی با پرچمها و عکسهای عزیزان خود در خیابانها گرد آمدند. استیو ویتکاف، نماینده ویژه آمریکا در خاورمیانه و از معماران اصلی توافق، همراه با جرد کوشنر و ایوانکا ترامپ در میان جمعیت حضور یافتند.
وی در سخنانی گفت: «به گروگانها میگوییم، شما به خانه بازمیگردید. تمام اسرائیل و جهان در آغوش شما را انتظار میکشند.» هنگام یاد کردن از نتانیاهو، برخی از حاضران او را هو کردند و شعار «تشکر ترامپ، تشکر ویتکاف» سر دادند.
کوشنر نیز گفت: «دوشنبه را روز جشن میدانیم، روزی که آخرین گروگانها آزاد خواهند شد. اما نباید فراموش کنیم مردم غزه نیز رنج بردهاند و باید راهی برای بازسازی بیابیم.»
در میان جمعیت، «حگای انگرست» که پسرش مَتان هنوز در غزه در اسارت است، گفت: «ما هیجانزدهایم و منتظریم تلفن زنگ بزند. فقط میخواهیم او را در آغوش بگیریم.» دولت اسرائیل میگوید از ۴۸ گروگان باقیمانده، ۲۰ نفر زندهاند، ۲۶ تن کشته شدهاند و سرنوشت دو نفر دیگر مشخص نیست.
بازگشت به ویرانهها
در غزه اما شادی بازگشت با واقعیت تلخ ویرانی درهم آمیخته است. خیابانها مملو از مردمی است که به سوی شمال در حرکتاند، در حالی که خودروهای سوخته، ساختمانهای فروریخته و بوی آتش، چهره شهر را پوشانده است.
«خانهام را چهل سال پیش ساخته بودم، اما در یک لحظه نابود شد. خوشحالم که خونریزی تمام شده، اما کجا باید برویم؟ آیا باید بیست سال در چادر زندگی کنیم؟» این را احمد الجعبری در میان خرابههای محله خود گفت.
طبق آمار اداره دفاع غیرنظامی غزه، بیش از ۵۰۰ هزار نفر تنها در ۲۴ ساعت نخست آتشبس به شهر غزه بازگشتهاند. کاروانهای کامیون حامل کمکهای انسانی از گذرگاههای جنوبی وارد نوار غزه شدهاند. یونیسف اعلام کرد از روز یکشنبه، ارسال گستردهی غذاهای مقوی برای کودکان دچار سوءتغذیه، دارو و چادرهای اسکان موقت را آغاز میکند.
واکنشها و تردیدها
در تهران، وزیر خارجه ایران عباس عراقچی طرح ترامپ را «آرزواندیشانه» خواند و گفت: «ایران هرگز رژیمی را که مرتکب نسلکشی شده و کودکان را کشته است به رسمیت نخواهد شناخت. ما به اسرائیل اعتماد نداریم و نگران فریب و نقض توافق هستیم.»
در عین حال او اعلام کرد که ایران «در برابر پیشنهاد عادلانه و متوازن» برای ازسرگیری گفتوگوهای هستهای با آمریکا گشوده است.
از سوی دیگر، حماس نیز اعلام کرده که در مراسم رسمی امضای توافق در مصر شرکت نخواهد کرد. حسام بدران، از اعضای دفتر سیاسی این جنبش گفت: «مسأله امضای رسمی در شرمالشیخ برای ما مطرح نیست. ما از طریق میانجیهای قطری و مصری عمل کردیم و در مرحله دوم طرح ترامپ پیچیدگیهای زیادی وجود دارد.»
به گفته بدران، خلع سلاح حماس که در مرحله دوم طرح پیشبینی شده «غیرقابل مذاکره» است. او افزود: «ما سلاحمان را تحویل نمیدهیم، زیرا بدون آن هیچ تضمینی برای امنیت مردممان وجود ندارد.»
مرحله بعد و آینده مبهم
طبق توافق، پس از آزادی گروگانها و زندانیان، مذاکرات مرحله دوم آغاز خواهد شد. این مرحله شامل تعیین نحوه اداره غزه، بازسازی مناطق ویران و آینده حماس است. آمریکا و متحدانش پیشنهاد دادهاند نیروهای بینالمللی از کشورهای عربی و اروپایی برای حفظ امنیت و نظارت بر بازسازی مستقر شوند.
در اسرائیل، جناح راست به رهبری نتانیاهو با هرگونه بازگشت اداره مدنی فلسطینی یا تشکیل دولت مستقل مخالفت میکند، در حالی که جناحهای میانهرو و چپ این توافق را تنها راه جلوگیری از تکرار فاجعه میدانند.
ترامپ در آخرین اظهارنظر خود در واشنگتن گفت: «من فکر میکنم صلح ممکن است. همه از خونریزی خسته شدهاند. مردم اسرائیل میخواهند فرزندانشان را در آغوش بگیرند و مردم غزه میخواهند دوباره زندگی کنند. اگر این توافق به ثبات برسد، دنیا شاهد معجزه خواهد بود.»
اما در میان آوار و درد، برای بسیاری از مردم غزه هنوز صلح واژهای دور است. یکی از بازگشتکنندگان گفت: «ما به شهر بازمیگردیم، اما دیگر شهری وجود ندارد. فقط میخواهیم در سرزمین خود بمیریم، نه در اردوگاه.»
اکنون چشم جهان به شرمالشیخ دوخته شده است؛ جایی که رهبران بیش از بیست کشور گرد هم میآیند تا شاید به یکی از طولانیترین و خونبارترین جنگهای دوران معاصر نقطه پایانی واقعی بگذارند. اما هنوز معلوم نیست که آتشبس شکننده این روزها به صلحی پایدار بدل خواهد شد یا تنها آغازی کوتاه بر فاصلهی دو فاجعه دیگر است.