جمهوری اسلامی نه یک کلمه «زیاد» و نه یک کلمه «کم» علی محمد جهانگیری

در زمانی که زمزمه تشکیل شورای انقلاب به میان آمد و مهندس مهدی بازرگان رهبر نهضت آزادی ایران، در جریان به وجود آمدن آن نقشی به عهده داشت، در یک مصاحبه مطبوعاتی با حضور خبرنگاران داخلی و خارجی در تهران گفت:«…انتقال قدرت با تشکیل شورای انقلابی آغاز خواهد شد که دولت موقت را بر خواهد گزید. از وظایف عمده این دولت اول این است که یک همه پرسی بر پا کند تا نظر مردم را در بارۀ تغییر رژیم و تحول آن به جمهوری دموکراتیک اسلامی بپرسد…(مهندس بازرگان در گوشه ای از بیانات خود خاطر نشان کرد که صفت دمکراتیک نیز باید به “جمهوری اسلامی” افزوده شود.[1] مهندس بازرگان چند روز قبل از پیروزی انقلاب ضد استبدادی مردم ایران و پس از انتصاب به نخست وزیری دولت موقت، توسط حکم شرعی آیت ‏الله خمینی، در اولین سخنرانی عمومی خود برای مردم تهران، در زمین چمن دانشگاه تهران نیز گفت:«…شعار همیشگی آقا [امام خمینی] این بوده است که من زبان مردمم، الهام از مردم می‏گیرم و برای مردم کار می‏کنم و در میان مردم هستم. اگر ما اسلام و دموکراسی را مترادف و پهلوی هم قرار دهیم، به همین معناست. بیان دیگری است از کلام خدا و خلق یا خالق و خلق، خواسته خدا، خواسته خلق است و خواسته خلق با تقوی، خواسته خداست. بنابراین حکومت جمهوری اسلامی ما “جمهوری دموکراتیک” است و جمهوری دموکراتیک واقعی و حقیقی نیز، اسلامی است. وقتی از خلق صحبت می‏کنم و این کلمه را ادا می نمایم همانطور که سراسر قرآن دلالت دارد توجه خاص و انحصاری به یک طبقه معین، با شغل و در آمد و مقام خاص و وظیفه خاص نیست» [2] و در ادامه مهندس مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت، چند هفته بعد از پیروزی انقلاب، در مصاحبه با هفته نامه نیوزویک چاپ آمریکا هم گفت:«سؤال برای انتخاب ‏کنندگان این خواهد بود آیا به جای نظام پادشاهی خواستار جمهوری دموکراتیک اسلامی هستید، بله یا نه؟»[3] به دنبال آن حسن نزیه، رییس کانون وکلا و اولین مدیر عامل شرکت ملی نفت در دولت موقت، در گفتگویی در رابطه نوع حکومت گفت:«…عنوان “جمهوری ایران” می تواند کافی باشد…در باره عنوان رژیم جمهوری اسلامی در این ایام در تمام محافل گفتگو می شود. عده ای معتقد هستند که بهتر بود گفته شود حکومت جمهوری ایران (بدون قید اسلامی بودن آن) و عده ای دیگر بالعکس معتقد به تصریح اسلامی بودن جمهوری ایران هستند. با توجه به اینکه اکثریت ملت ایران مسلمان و دارای معتقدات عمیق اسلامی هستند، به اعتقاد من عنوان رژیم جمهوری ایران هم می تواند کافی باشد. علی الخصوص که به نظر می رسد قانون اساسی آینده شامل فلسفه اسلام باشد که مقام انسان را در تفکر و اراده آزاده ی به نحوی مترقی منظور داشته حق حاکمیت ملی را در چهارچوب حقوق انسانها محترم شناخته است…[4]

آیت ‏الله خمینی در این شرایط و چند روز بعد از این موضع‏گیری مهندس بازرگان نخست وزیر دولت موقت و دکتر حسن نزیه، در رابطه شکل و نوع حکومت آینده ‏ی ایران، و یک روز قبل از ترک تهران و عزیمت به قُم، بیانیه ‏ای در 14 بند یا ماده خطاب به ملت ایران صادر کردند. که مهمترین بخش‏ آن از این قرار بود:«…در این موقع که قصد تشرف به قم و حرم اهل بیت علیهم‏السلام را دارم لازم است، تذکر دهم آنچه اینجانب به آن رای می دهم”جمهوری اسلامی” است و آنچه ملت شریف ایران در سراسر کشور با فریاد از آن پشتیبانی نموده است همین “جمهوری اسلامی” بوده است نه یک کلمه زیاد و نه یک کلمه کم. من از ملت شریف انتظار دارم که به “جمهوری اسلامی”رای دهند که تنها این مسیر انقلاب اسلامی است…[5] به دنبال آن و پس از ورود به قُم, در اولین سخنرانی عمومی خود در اجتماع مردم قُم، در مدرسه‏ی فیضیه هم گفت:«…اینها رفتند از ایران و یک مملکت خراب و یک قبرستان های آبادی برای ما گذاشتند قبرستان های ما را با قبرهای جوانان ما آباد کردند…دستور دادم که تمام املاک و دارایی سلسله منحوس پهلوی و تمام دارایی آن اشخاصی که وابسته به او بودند و این ملت را چاپیدند مصادره شود برای طبقه ضعیف مسکن ساخته شود سرتاسر ایران برای ضعفا مسکن می سازیم همین دارایی شاه سابق و خواهر و برادرش برای آباد کردن یک مملکت کافی است …علاوه بر اینکه زندگی مادی شما را می خواهیم مرفه بشود زندگی معنوی شما را هم می خواهیم مرفه کنیم شما به معنویات احتیاج دارید معنویات ما را اینها بردند دلخوش نباشید که تنها مسکن می سازیم آب و برق را برای طبقه مُستمند مجانی می کنیم اتوبوس را برای طبقه مُستمند مجانی می کنیم دلخوش به این مقدار نباشید معنویات شما را روحیات شما را عظمت می دهیم. شما را به مقام انسانیت می رسانیم…این دارایی از غنائم اسلام است و مال ملت و مستضعفین است و من امر کردم به مستضعفین بدهند و خواهند داد…احکام اسلامی، حدود اسلام را جاری می کنیم…ما یک مملکت محمدی ایجاد می کنیم…تا اقامه حکومت اسلامی نهضت ادامه دارد. آن چیز که ملت ما می خواهد جمهوری اسلامی است(مردم صحیح است) نه جمهوری فقط نه جمهوری دموکراتیک، نه جمهوری دموکراتیک اسلامی. جمهوری اسلامی(مردم صحیح است)…[6] و چند روز بعد در اجتماع فرهنگیان و دانش‏آموزان در دبیرستان حکیم نظامی قُم هم گفت:«…مسیر شما این است که جمهوری اسلامی را به پا کنید. من رای به جمهوری اسلامی می دهم، و از شما تقاضا دارم که رای به جمهوری اسلامی بدهید، نه یک کلمه کم نه یک کلمه زیاد، جمهوری اسلامی، آنها که در نوشتجاتشان از جمهوری دم می زنند، جمهوری فقط، یعنی اسلام نه، آنهایی که جمهوری دموکراتیک می گویند، یعنی جمهوری غربی، جمهوری اسلامی نه، اینها می خواهند باز همان مصائب را فرم دیگر برای ما به بار بیاورند. اینها اصلا بر این نهضت دخالت نداشته اند، آنها که امروز به خیال خودشان می خواهند سر سفره آماده بنشینند، در این نهضت به هیچ وجه دخالت نداشته اند…کمونیست ها هم باید جمهوری اسلامی بخواهند، اگر بخواهند برای این ملت کار کنند و راست بگویند، همه باید جمهوری اسلامی را بخواهند…[7] آیت الله خمینی در ادامه به گورستان بقیع در شهرستان قم رفتند و بر مزار شهدای این گورستان فاتحه خواندند و بر مزار شهدا سخنانی به این شرح ایراد کردند:«…آنها که اصرار دارند اسلام را از کنار جمهوری کنار بگذارند. اینها خائنانی هستند که در میان ملت می خواهند اختلاف ایجاد کنند آنها که می خواهند کلمه دمکراتیک را بر این عبارت اضافه کنند آنها غرب زدگانی هستند که نمی فهمند چه می گویند. آنها که در نوشتجات خودشان دم از دموکراتیک می زنند اینها یا جاهل اند و نمی فهمند چه می کنند یا عامدند و خائن. مطبوعات تجدید نظر در نوشته های خود بکنند قلمداران تجدید نظر در نوشته های خود بکنند بگذارند ملت به همین راهی که می رود همین مسیری را که به پیروزی رسیده است به آخر برساند…ملت ما تاکنون آنقدر خیانت دیده است که دیگر خیانت ها را نخواهد پذیرفت. ملت ما خون داده است تا جمهوری اسلامی وجود پیدا کند نه جمهوری دموکراتیک یعنی جمهوری غربی – یعنی بی بند و باری غرب این تقلیدها را کنار بگذارید – این غرب زدگی ها را کنار بگذارید، بگذارید ملت با این مسیری که گرفته است استقلال خودش را تمام کند و خواهد کرد و انشاء الله شما ای مردم ایران – ای ملت بزرگ ایران – ای عزیزان قم – ای ملت عزیز قم آگاه باشید – بیدار باشید – هوشیار باشید، توطئه ها را خنثی کنید. اینها می خواهند دولت اسلامی را ضعیف کنند …جمهوری مطلق باشد یا جمهوری دمکراتیک – یا جمهوری اسلامی دموکراتیک همه اینها غلط است. جمهوری اسلامی صحیح است …نگذارند آزادی که به دست آورده است مبدل به اختناق بشود به حکومت اسلام به جمهوری اسلامی نه یک حرف زیاد و نه یک حرف کم …[8] و آیت ‏الله شیخ مرتضی مطهری در تایید این سخنان آیت الله خمینی، در مصاحبه ‏ای با آقای حسین حاج فرج الله دبّاغ [معروف به عبدالکریم سروش] چند روز قبل از رفراندوم نیز گفت:«در عبارت جمهوری اسلامی کلمه‏ی دموکراتیک حَشو [زائد، بی مصرف] و زائد است»[9]

در این شرایط تنها شخصیت مذهبی که با سخنان آیت الله خمینی به شکلی مخالفت کرد و این مخالفت خود را ابراز کرد، آیت الله العظمی سید کاظم شریعتمداری بود، ایشان در مصاحبه اختصاصی با روزنامه کیهان(غلامرضا موسوی) و در رابطه با این سؤال مصاحبه کننده: جنابعالی چندی پیش فرموده بودید که همه پرسی نباید در قالب دو سؤال باشد. آیا در دیدگاه شما تغییری پدید آمده است و آیا پیشنهاد جدیدی در این زمینه ندارید؟

[جواب] آنچه را که قبلا در این مورد گفته ام و یا در حال حاضر می گویم نظر شخصی من است. من می گویم اکنون که یک مسئله بسیار مهم و سرنوشت ساز به نام حکومت جدید برای فرد فرد مردم ایران مطرح است باید عموم مردم را در اظهار عقیده شان در این مورد آزاد بگذاریم. به جای اینکه ما به مردم بگوییم جمهوری اسلامی می خواهید یا حکومت مشروطه و یا اینکه به یکی از این نظامها جواب آری یا نه بدهید بهتر است سؤال کنیم که چه نوع حکومتی را می خواهید. این را بدین خاطر می گویم که همگان در داخل و مردم جهان در خارج ببینند و بدانند که هیچ تحمیل و فشاری در کار نیست. یعنی هر کس بگوید که من چه نوع حکومتی را طالبم مثلا بگویند جمهوری منهای اسلام می خواهیم. یا جمهوری اسلامی می خواهیم و یا به مشروطه رای می دهیم و یا نوع حکومت دیگری را که می شناسد و بدان معتقد است رای بدهد. بدین ترتیب اولا به فرد فرد مردم آزادی عمل در اظهار عقیده و رای داده ایم و ثانیا به افکار عمومی احترام و ارزش قایل شده ایم و ثالثا جلوی هر گونه تفسیرهای غلط و تبلیغات ضد مردمی را گرفته ایم. رابعا به نتیجه مطلوب خود که همان جمهوری اسلامی است، خواهیم رسید چرا که به خوبی می دانیم که اکثریت قریب باتفاق مردم کشور ما مسلمانند و به چیزی جز جمهوری اسلام رای نخواهند داد. و خامسا آن آزادی و دموکراسی واقعی را که مورد نظر اسلام است عملا در آستانه وزود به نظام جمهوری اسلامی بمردم نشان داده ایم… [10] که این نظریات آیت الله شریعتمداری در آن مقطع زمانی انعکاسی در بین مردم ایران پیدا نکرد.

به هر حال به دنبال اختلاف نظر بین مهندس بازرگان نخست وزیر و آیت ‏الله خمینی در رابطه با واژه‏ی دموکراتیک در پسوند جمهوری، سر انجام مهندس بازرگان نخست وزیر دولت موقت [انتصابی خمینی و حکومت شرعی خمینی]، تسلیم نظر آیت‏ الله خمینی شد. و این در شرایطی بود که در اساسنامه ی شورای انقلاب که در 9 ماده و چهار تبصره در تاریخ (بهمن 1357) به تصویب حضرت آیت الله العظمی امام خمینی نیز رسیده بود. در ماده ی یک – هدف شورا چنین آمده بود:« شورای انقلاب که پاسدار ثمرات قریب یک قرن مبارزات آزادی خواهانه و استقلال طلبانه و حق پرستی ملت ایران و جنبش های مجاهدانه ی بیست و هفت ساله بعد از ملی شدن صنعت نفت بالاخص انقلاب اسلامی همه جانبه ی پانزده ساله ی اخیر به رهبری امام خمینی می باشد، به منظور اجرای اهداف انقلاب در آستانه ی پیروزی و برای ایجاد حکومت جمهوری دموکراتیک اسلامی در ایران انتخاب و تشکیل می گردد…[11]