ایران: «مسئله زندگی، زن و آزادی است»

کارگردانان ایرانی بهتاش صناعی‌ها و مریم مقدم اجازه خروج از ایران برای نخستین اکران فیلم جدیدشان «کیک محبوب من» (عنوان آلمانی: «یک تکه کوچک از کیک») در رقابت برلیناله امسال را نداشتند. این فیلم در غیاب کارگردانان در برلین مورد تحسین منتقدان قرار گرفت و اکنون در آلمان به نمایش درآمده است. فیلم داستان یک زن ۷۰ ساله بیوه به نام مهین در تهران را روایت می‌کند که سعی دارد شریک جدیدی پیدا کند. مصاحبه از طریق زوم انجام شد و این زوج در تهران بودند.

بهاره ابراهیمی: ما در سال ۲۰۲۱ با هم صحبت کردیم، زمانی که شما برای اکران فیلمتان «قصیده گاو سفید» در برلین بودید. یک روز قبل از انتخابات ریاست جمهوری در ایران بود (که در آن ابراهیم رئیسی فوق محافظه‌کار و اکنون کشته شده پیروز شد). جالب است که امروز هم دوباره یک روز قبل از انتخابات در ایران است! حال و هوای آنجا چگونه است؟

(هر دو می‌خندند)

بهتاش صناعی‌ها: نمی‌دانم این تصادف حالا نشانه خوبی است یا بد! امسال هم مثل سال ۲۰۲۱ حال و هوای انتخاباتی دلنشینی وجود ندارد. آن زمان هم دقیقاً همین را به شما گفتم. آن حال و هوای انتخاباتی که زمانی وجود داشت و بسیاری از مردم در انتخابات شرکت می‌کردند، دیگر در ایران وجود ندارد.

بهاره ابراهیمی: وضعیت شما چطور است؟ آیا هنوز ممنوع الخروج هستید؟

بهتاش صناعی ها: بله، به زودی یک سال می‌شود که هر دوی ما ممنوع الخروج هستیم. همه چیز از زمانی شروع شد که مأموران اطلاعاتی به خانه تدوین‌کننده فیلم ما حمله کرده و کامپیوترها و هارد دیسک‌های او را ضبط کردند. خوشبختانه ما یک نسخه از فیلم را در استودیوی خود در فرانسه داشتیم. وقتی مریم و من برای بازتولید فیلم به فرانسه رفتیم، در فرودگاه پاسپورت‌های ما را توقیف کردند و گفتند که مدتی است ممنوع الخروج شده ایم و حالا باید دادگاه انقلاب درباره آن تصمیم‌گیری کند. از آن زمان به بعد ما مرتباً مورد بازجویی و تحت فشار قرار گرفته‌ایم که فیلم را از برلیناله بیرون بکشیم. ما این درخواست را رد کردیم و توضیح دادیم که فقط تهیه‌کنندگان اروپایی می‌توانند درباره آن تصمیم بگیرند. و حالا منتظر حکم دادگاه هستیم.

بهاره ابراهیمی: شما فیلمبرداری فیلم «یک تکه کوچک از کیک» را قبل از شروع خیزش زن، زندگی، آزادی در ایران آغاز کردید. کمی بعد مهسا (ژینا) امینی کشته شد و خیزش شروع شد. چگونه توانستید در چنین وضعیتی فیلم را به پایان برسانید؟

بهنام صناعی ها: ما دل‌شکسته بودیم و به سختی می‌توانستیم کار را ادامه دهیم، قلب ما با مردم در خیابان‌ها بود. بسیاری از اعضای تیم ما نیز به خیابان رفتند. بنابراین چند روزی پروژه را متوقف کردیم. بعد از مدتی همه در محل اصلی فیلمبرداری، در خانه شخصیت اصلی فیلم مهین، گرد هم آمدیم تا با هم صحبت کنیم. ما فکر کردیم که این اثر می‌تواند یک کمک مهم به این حرکت باشد، زیرا دقیقاً درباره همین موضوعات است: زندگی، زن و آزادی. آنجا بود که فهمیدیم باید فیلم را به هر قیمتی به پایان برسانیم.

بهاره ابراهیمی: دهه‌ها است فیلم‌هایی که در ایران ساخته می‌شوند، باید به اجبار حجاب پایبند باشند، حتی زنان در خانه‌های خود، حتی در اتاق خواب باید با حجاب نشان داده شوند و این دروغ را بازتولید می‌کردند که این وضعیت طبیعی زنان ایرانی است و هیچ‌گونه اجبار سیاسی در کار نیست. اما «یک تکه کوچک از کیک» به این اجبار تن نداد. شما در بیانیه‌ای درباره فیلم گفته‌اید که دیگر امکان ندارد داستان یک زن ایرانی را روایت کنیم و همزمان سرکوب را بازتولید کنیم، مثلاً با حجاب اجباری.

مریم مقدم: ما از همان ابتدا می‌دانستیم به همین دلیل ممکن است با مشکلاتی مواجه شویم. اما حدود ۴۵ سال است که این اجبار حجاب، نه تنها زنان ایرانی بلکه کل جامعه را از نفس کشیدن باز داشته است. اکنون چیزی در مردم تغییر کرده که نمی‌توانند به این دروغ، این سرکوب تن دهند. این را ما به عنوان فیلمسازان با فیلمنامه‌مان نشان دادیم و زنان در خیابان‌ها به شکل دیگری، هرچند آن ها هنوز با سرکوب و بازداشت مواجه هستند. زمانی می‌رسد که می‌گویید: مهم نیست چه اتفاقی ممکن است برایم بیفتد، وجدانم اجازه نمی‌دهد که این دروغ را ادامه دهم.

بهاره ابراهیمی: هر بازیگری حاضر نیست ریسک‌ زیادی را بپذیرد و چنین نقشی را بازی کند. بازیگران اصلی شما، لیلی فرحدپور و اسماعیل مهرابی چگونه هستند؟ برخلاف شما، آنها اجازه سفر به برلین را داشتند.

بهنام صناعی ها: بازیگران ما ممنوع الکار شده اند. پروژه‌های آنها لغو شده است. به تهیه‌کنندگان توصیه می‌شود که با آن ها کار نکنند. این موضوع در سینمای ایران سابقه دارد. حتی در مورد مریم، سال‌ها تهیه‌کنندگان با او همکاری نمی‌کردند. حتی اگر تهیه‌کننده‌ای با او قرارداد می‌بست، در حین فیلمبرداری به او پیام می دادند که کس دیگری را جایگزین او کنند.
در وضعیت کنونی مریم، من و تهیه‌کننده ایرانی ما (غلامرضا موسوی) ممنوع الخروج و بازیگران اصلی ما ممنوع الکار هستند. آیا این وضعیت برای دو بازیگر در آینده نیز ادامه خواهد داشت یا نه، نمی‌دانیم. شاید با آنها کمی مدارا شود زیرا مسن‌تر و معروف‌تر هستند. اما این دو نفر از همان ابتدا بعد از خواندن فیلمنامه به ما گفتند این فیلم می‌تواند عواقب سنگینی برایشان داشته باشد – و با این وجود حاضر شدند عواقب آن را بپذیرند و در این پروژه همکاری کنند.

بهاره ابراهیمی: «یک تکه کوچک از کیک» می‌تواند داستان بسیاری از زنان در ایران باشد. فیلم از خواست روزمره برای تنها نبودن، می‌گوید بدون اینکه تکراری شود. این فیلم درباره زندگی است، اما همچنین درباره ترس از مرگ هم هست. چگونه از موضوع اعدام – در فیلم قبلی خود – به این داستان لطیف و روزمره عاشقانه رسیده‌اید؟

مریم مقدم: ما از یک سو می‌خواستیم فیلمی درباره اهمیت زندگی بسازیم، درباره پوچی و کوتاهی زندگی، درباره اینکه با وجود همه چیز، زندگی ارزش زیستن دارد، حتی به خاطر لحظات کوچک شادی. زندگی هم جنبه‌های پیش پا افتاده و هم جنبه‌های فلسفی دارد. و دقیقاً همین جنبه‌های کوچک و ساده زندگی را ارزشمند می‌کند. از سوی دیگر می‌خواستیم بازیگران اصلی ما افراد مسن باشند، زیرا در سن بالا، معنای زندگی عمیق‌تر می‌شود.
علاوه بر این، روابط بین دو فرد مسن کمتر در سینما نشان داده می‌شود. شرکت‌های فیلم سازی همیشه عادت‌های ما را به گونه‌ای شکل داده‌اند که ما دائماً افراد ۲۰ ساله‌ای را ببینیم که شبیه مدل‌های عکاسی هستند و باید فقط آنها را جذاب بدانیم. اما اگر ما به عنوان فیلمساز اینگونه فکر نمی‌کنیم، باید نشان دهیم حتی افرادی که در آستانه مرگ هستند نیز برای ما جذاب هستند، از جمله اینکه احساسات انسانی، عشق در سن بالا نیز به زیبایی عشق در ۲۰ سالگی است. بنابراین ما تصمیم گرفتیم این داستان را که کمتر روایت شده است، بیان کنیم.

بهاره ابراهیمی: وقتی تریلر فیلم در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، بسیاری از ایرانیان که هنوز فیلم را ندیده‌اند، نظرات هیجان زده ای ابراز کردند. بسیاری می پرسیدند آیا این فیلم واقعاً در ایران ساخته شده است، زیرا آنها به این تصویر واقعی و بدون سانسور از زندگی روزمره خود در یک فیلم ایرانی عادت ندارند. احساس شما در برابر این نظرات یا واکنش‌ها چگونه است؟

بهنام صناعی ها: شاید باور نکنید، اما گاهی اوقات وقتی چنین نظراتی را می‌خوانم، اشک از چشمانم جاری می‌شود. چنین چیزی می‌توانست خیلی زودتر اتفاق بیفتد. چقدر سال‌های زیادی را از دست دادیم، چه نسل‌هایی از فیلمسازان و بازیگران می‌توانستند چنین فیلم‌هایی بسازند! اکنون آنچه که ۴۵ سال به تعویق افتاده، به صورت چند نظر ظاهر می‌شود؛ این‌ها احساساتی هستند که به کلمات تبدیل شده‌اند. و همه این‌ها فقط به این دلیل است که مردم برای اولین بار یک تصویر واقعی از خود در سینما می‌بینند. این همان چیزی است که سینما باید انجام دهد: آن ها می‌خواهند خودشان، زندگی‌شان، شهر و جامعه‌شان را در فیلم ببینید. و این واکنش‌ها ما را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد: در مقایسه با فیلم قبلی‌مان، که من خیلی به بازخوردها و نظرات در شبکه‌های اجتماعی اهمیت نمی‌دادم، این بار نظرات را می‌خوانم، به آنها پاسخ می‌دهم، برای آن ها علامت قلب‌ می‌گذارم.

مریم مقدم: از آنجا که نمی‌توانیم فیلم را با تماشاگرانمان در سینما ببینیم، با تماشاگران در شبکه‌های اجتماعی ملاقات می‌کنیم. من که این فیلم را بارها دیده‌ام، هر بار که تصویر زن ایرانی بدون حجاب را در فیلممان می‌بینم، مجدداً هیجان‌زده می‌شوم.

* * *

«یک تکه کوچک از کیک»، ایران، فرانسه، سوئد، آلمان ۲۰۲۴. کارگردان و نویسنده: مریم مقدم و بهتاش صناعی‌ها. با: لیلی فرحدپور و اسماعیل مهرابی. ۹۷ دقیقه. اکنون در سینماهای آلمان

* * *

بهتاش صناعی‌ها در سال ۱۹۷۹ در شهر شیراز ایران به دنیا آمد. پس از فارغ‌التحصیلی در رشته مهندسی عمران شروع به نوشتن فیلمنامه کرد و کارگردانی فیلم‌های کوتاه، مستند و تبلیغاتی را بر عهده گرفت. نخستین فیلم بلند او «خطر باران اسیدی» (۲۰۱۵) در بیش از ۳۰ جشنواره بین‌المللی به نمایش درآمد. او در سال ۲۰۱۸ عضو هیئت داوران جایزه اینگمار برگمن در سوئد بود.

مریم مقدم در سال ۱۹۷۰ در تهران به دنیا آمد. پس از فارغ‌التحصیلی از مدرسه هنرهای نمایشی در گوتنبرگ، به عنوان بازیگر در تئاترهای مختلف در سوئد کار کرد. از جمله فیلم‌های ایرانی که در آنها بازی کرده است می‌توان به «پرده بسته» (۲۰۱۳) اثر جعفر پناهی و کامبوزیا پرتوی اشاره کرد که در برلیناله به نمایش درآمد و برنده خرس نقره‌ای شد. در فیلم «خطر باران اسیدی»، او بازیگر اصلی و همکار نویسنده بود.
در فیلم «قصیده گاو سفید» (۲۰۲۱)، مقدم و صناعی‌ها به طور مشترک کارگردان بودند و مقدم نقش اصلی هنرپیشه زن را بازی کرد. برای این فیلم، آنها به هفتاد و یکمین دوره برلیناله دعوت شدند.
مقدم و صناعی‌ها ازدواج کرده و در تهران زندگی می‌کنند.

منبع: nd – برگردان برای اخبار روز: لیلا افتخاری