فصل دیگری از کتاب «تاریخ جهان با شش پیاله» خاستگاه خط برگردان: علی‌محمد طباطبایی

قدیمی‌ترین اسناد مکتوب، فهرست دستمزدها و رسیدهای مالیاتی سومری هستند که در آنها نماد آبجو – یک ظرف گلی با خطوط مورب داخل آن – یکی از رایج‌ترین نشانه‌هاست، در کنار نمادهای غلات، منسوجات و دام. این به آن دلیل است که خط در اصل برای ثبت جمع‌آوری و توزیع غلات، آبجو، نان و سایر کالاها اختراع شد. این اختراع به عنوان توسعه طبیعی سنت نوسنگی استفاده از ژتون‌ها برای محاسبه سهم‌ها در انبارهای عمومی پدید آمد. در واقع، جامعه سومری ادامه منطقی ساختارهای اجتماعی عصر نوسنگی بود، اما در مقیاسی بسیار بزرگتر و نقطه اوج هزاران سال افزایش پیچیدگی اقتصادی و فرهنگی. همانطور که رئیس یک روستای نوسنگی مازاد غذا را جمع‌آوری می‌کرد، کاهنان شهرهای سومری نیز مازاد جو، گندم، گوسفند و منسوجات را جمع می‌کردند. رسماً این کالاها پیشکشی برای خدایان بودند، اما در عمل مالیات‌های اجباری محسوب می‌شدند که توسط بوروکراسی معابد مصرف یا برای کالاها و خدمات دیگر مبادله می‌شدند. به عنوان مثال، کاهنان می‌توانستند با توزیع جیره‌های نان و آبجو، هزینه نگهداری سیستم‌های آبیاری و ساخت ساختمان‌های عمومی را پرداخت کنند.

این سیستم پیچیده، کنترل مستقیم معبد بر بخش عمده‌ای از اقتصاد را در پی داشت. اینکه آیا این نظام به بهشت بازتوزیع ثروت – نوعی سوسیالیسم باستانی که در آن دولت برای همه تأمین می‌کرد – منجر شد یا به رژیم استثماری نزدیک به برده‌داری، به سختی می‌توان گفت. اما به نظر می‌رسد این سیستم در پاسخ به طبیعت غیرقابل پیش‌بینی محیط میان‌رودان شکل گرفته باشد. بارندگی کم و سیلاب‌های غیرمنظم دجله و فرات باعث شد کشاورزی به سیستم‌های آبیاری عمومی با نگهداری دقیق وابسته باشد، سیستمی که سومریان معتقد بودند با پیشکش‌های مناسب به خدایان محلی مرتبط است.

هر دو این وظایف بر عهده کاهنان بود و با رشد روستاها به شهرها، قدرت بیشتری در دستان آنان متمرکز گردید. انبارهای ساده دوره نوسنگی به معابد پیچیده یا زیگورات‌هایی (ziggurats) تبدیل شدند که بر روی سکوهای پلکانی ساخته می‌شدند. دولت – شهر‌های رقیب متعددی پدید آمدند که هر کدام خدای خاص خود را داشتند و توسط کاهنان نخبه‌ای اداره می‌شدند که اقتصاد کشاورزی را حفظ نموده و از مازاد تولیدی آن زندگی می‌کردند. نقش‌های برجسته آنان را با ریش‌ها و دامن‌های بلند و کلاه‌های گرد نشان می‌دهند که با نی‌های بلند از خمره‌های بزرگ آبجو می‌نوشیدند.

آنها برای کارآمدی این سیستم، کاهنان و زیردستانشان نیاز داشتند تا بتوانند دریافتی‌ها و پرداختی‌ها را ثبت کنند. رسیدهای مالیاتی در ابتدا به صورت ژتون‌هایی (tokens) درون «پاکت‌های» گلی – پوسته‌های توخالی گلی به نام بولای (bullae) – نگهداری می‌شدند که چند ژتون درون آنها قرار می‌گرفت. ژتون‌هایی با اشکال مختلف برای نشان دادن مقادیر استاندارد غلات، منسوجات یا دام‌ها استفاده می‌شد. وقتی کالاها به معبد تحویل داده می‌شدند، ژتون‌های مربوطه درون پاکت گلی قرار می‌گرفت و هم مأمور مالیات و هم مؤدی با مهرهای شخصی خود روی گل خام پاکت اثر می‌گذاشتند تا نشان دهند محتوای پاکت به درستی میزان مالیات پرداخت شده را منعکس می‌کند. سپس پاکت در بایگانی معبد نگهداری می‌شد.

با این حال، به زودی مشخص شد که روش ساده‌تری برای ثبت همین اطلاعات وجود دارد: استفاده از لوحه‌ای از گل خام و فشار دادن ژتون‌ها به داخل آن برای ایجاد اشکال مختلف که نشان‌دهنده جو، گاو و غیره بودند. سپس مهرها روی این لوحه زده می‌شد و لوحه در آفتاب پخته می‌شد تا اثرها ماندگار شوند. دیگر به ژتون‌ها نیازی نبود – اثر آنها کافی بود. به تدریج، ژتون‌ها کاملاً کنار گذاشته شدند و به جای آنها از تصاویر حکاکی شده روی گل استفاده شد که از شکل ژتون‌ها یا اشیایی که نشان می‌دادند الهام گرفته شده بودند. برخی از این تصاویر به صورت مستقیم نماینده کالاهای فیزیکی بودند، در حالی که ترکیبات دیگر فرورفتگی‌ها مفاهیم انتزاعی مانند اعداد را نشان می‌دادند.

قدیمی‌ترین اسناد مکتوب که مربوط به حدود ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد از شهر اوروک (Uruk) هستند، لوحه‌های گلی کوچک و مسطحی هستند که به راحتی در کف دست جای می‌گیرند. این لوحه‌ها معمولاً به ستون‌هایی تقسیم و سپس با خطوط مستقیم به مستطیل‌های کوچکتری تقسیم می‌شدند. هر بخش شامل گروهی از نمادها بود که برخی با فشار دادن ژتون‌ها به گل و برخی دیگر با استفاده از قلم روی گل ایجاد می‌شدند. اگرچه این نمادها از چپ به راست و از بالا به پایین خوانده می‌شدند، اما در سایر جنبه‌ها این خط اولیه کاملاً با نوشتار مدرن متفاوت بود و فقط توسط متخصصان قابل خواندن است. اما با دقت نگاه کنید، می‌توان به راحتی تصویر آبجو – کوزه‌ای به پهلو با خطوط مورب داخل آن – را تشخیص داد. این نماد در فهرست دستمزدها، اسناد اداری و فهرست واژگان نوشته شده توسط کاتبان در حال آموزش دیده می‌شود که شامل ده‌ها اصطلاح مربوط به آبجوسازی است. بسیاری از لوح‌ها شامل فهرست نام‌ها هستند که در کنار هر یک عبارت «نان و آبجو برای یک روز» – دستمزد استاندارد پرداختی توسط معبد – نوشته شده است.

تحلیل مدرن متون مربوط به جیره‌بندی در میان‌رودان نشان می‌دهد که جیره استاندارد نان، آبجو، خرما و پیاز – که گاهی با گوشت یا ماهی و سبزیجات دیگری مانند نخود، عدس، شلغم و لوبیا تکمیل می‌شد – رژیم غذایی مغذی و متعادلی را فراهم می‌کرد. خرما ویتامین A، آبجو ویتامین B و پیاز ویتامین C تأمین می‌کرد و کل جیره بین ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ کالری انرژی داشت که با توصیه‌های امروزی برای مصرف بزرگسالان همخوانی دارد. این نشان می‌دهد که جیره‌های دولتی صرفاً کمک‌های موردی نبودند، بلکه منبع اصلی تغذیه برای بسیاری از مردم محسوب می‌شدند.

لوحه‌ای گلی از خط میخی اولیه مربوط به حدود ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد که توزیع آبجو را ثبت کرده است

خط که در ابتدا به عنوان ابزاری برای ثبت رسیدهای مالیاتی و پرداخت جیره‌ها پدید آمده بود، به سرعت به رسانه‌ای انعطاف‌پذیرتر، بیانی‌تر و انتزاعی‌تر تبدیل شد. حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد، برخی نمادها شروع به نمایش اصوات خاص کردند. همزمان، تصاویر متشکل از فرورفتگی‌های عمیق گوه‌شکل جایگزین خطوط کم‌عمق خراش‌دار شدند. این تغییر باعث افزایش سرعت نوشتار شد، اما از کیفیت تصویری نمادها کاست و نوشتار ظاهری انتزاعی‌تر به خود گرفت. نتیجه نهایی اولین شکل همه‌منظوره نوشتار بود که بر اساس فرورفتگی‌های گوه‌شکل یا «میخی» (cuneiform) روی لوح‌های گلی با استفاده از نی ایجاد می‌شد. این سیستم نیای الفبای غربی امروزی محسوب می‌شود که از طریق الفبای اوگاریتی (Ugaritic) و فینیقی (Phoenician) که در هزاره دوم قبل از میلاد ابداع شدند، تکامل یافت.

در مقایسه با تصاویر اولیه، نماد میخی آبجو به سختی به شکل کوزه قابل تشخیص است. با این حال می‌توان آن را به عنوان مثال روی لوح‌هایی مشاهده کرد که داستان «انکی» (Enki)، خدای زراعت زیرک و حیله‌گر را روایت می‌کنند، هنگامی که برای پدرش «انلیل» (Enlil) ضیافتی تدارک می‌بیند. باید اعتراف کرد که شرح فرآیند آبجوسازی تا حدی مرموز است. اما مراحل کار قابل تشخیص هستند، که به این معنی است که قدیمی‌ترین دستور نوشته شده جهان مربوط به تهیه آبجو است.

سیر تحول نماد نوشتاری آبجو در خط میخی
طی سال‌ها (از ۳۲۰۰ پیش از میلاد تا ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد)، تصویر کوزه آبجو به تدریج انتزاعی‌تر شد

ثروت و سلامت مایع 

در مصر، همانند میان‌رودان، مالیات‌ها به شکل غلات و کالاهای دیگر به معبد تحویل داده می‌شد و سپس برای تأمین هزینه‌های عمومی توزیع می‌گشت. این بدان معنا بود که در هر دو تمدن، جو و گندم و فرآورده‌های جامد و مایع آن‌ها، یعنی نان و آبجو نه ‌تنها به عنوان مواد غذایی اصلی، بلکه به عنوان روشی متداول و کاربردی برای پرداخت و پول رایج نیز استفاده می‌شدند. در میان‌رودان، اسناد خط میخی نشان می‌دهند که پایین‌رتبه‌ترین اعضای کارکنان معبد سومری روزانه یک «سیلا» (معادل حدود یک لیتر یا دو پینت آمریکایی) آبجو به عنوان بخشی از جیره خود دریافت می‌کردند. کارمندان رده پایین دو سیلا (sila)، مقامات ارشد و بانوان دربار سه سیلا، و بالاترین مقامات پنج سیلا دریافت می‌نمودند. تعداد زیادی کاسه‌های هم‌انداز با لبه‌های اریب که در محوطه‌های سومری یافت شده‌اند، احتمالاً به عنوان واحدهای استاندارد اندازه‌گیری استفاده می‌شدند. مقامات ارشد نه به این دلیل آبجوی بیشتری دریافت می‌کردند که بیشتر می‌نوشیدند، بلکه پس از سیراب کردن خود، مازاد آن را به عنوان انعام به پیام‌رسانان، کاتبان و سایر کارگران می‌دادند. مایعات، به دلیل قابلیت تقسیم‌پذیری آسان، گزینه‌ای ایده‌آل برای پول رایج بودند.

اسناد بعدی از دوران حکومت سارگون (Sargon)، یکی از پادشاهان منطقه همسایه آکد (Akkad) که حدود ۲۳۵۰ سال قبل از میلاد دولت – شهر‌های رقیب سومر را متحد و اداره کرد به آبجو به عنوان بخشی از «مهریه» (پرداختی از سوی خانواده داماد به خانواده عروس) اشاره می‌کنند. سایر مدارک نشان می‌دهند که آبجو به عنوان دستمزد به زنان و کودکانی که چند روز در معبد کار می‌کردند، داده می‌شد: زنان دو سیلا و کودکان یک سیلا دریافت می‌نمودند (هر سیلا تقریباً معادل یک لیتر). به‌طور مشابه، اسناد حاکی از آن است که زنان و کودکان پناهنده، که احتمالاً برده یا اسیران جنگی بودند ماهیانه بیست سیلا آبجو برای زنان و ده سیلا برای کودکان به عنوان جیره دریافت می‌کردند. سربازان، پلیس‌ها و کاتبان نیز در مناسبت‌های خاص پرداخت‌های ویژه‌ای به شکل آبجو دریافت می‌نمودند، همان‌طور که پیام‌رسانان به عنوان نوعی پاداش، آبجو می‌گرفتند. یک سند متعلق به سال ۲۰۳۵ قبل از میلاد، فهرستی از اقلامی است که به پیام‌رسانان رسمی شهر «اومّا» (Umma) پرداخت شده است. مقادیر مختلفی از آبجوی «عالی»، آبجوی «معمولی»، سیر، روغن پخت‌وپز و ادویه‌جات به پیام‌رسانانی با نام‌هایی چون «شو- دوموزی»، «نور- ایشتار»، «اسور- ایلی»، «اور- نینگیرسو» و «بازیمو» اختصاص یافته بود.

در این زمان، دولت سومر سیصد هزار نفر را در استخدام داشت که همگی ماهانه جو و سالانه پشم یا معادل آن به شکل کالاهای دیگر مانند نان یا آبجو به جای جو، و پارچه یا لباس به جای پشم دریافت می‌کردند. و هر معامله‌ای به‌طور منظم توسط حسابداران میان‌رودانی بر روی لوح‌های گلی ماندگار ثبت می‌شد.

مهر استوانه‌ای که صحنه‌ای از یک ضیافت را به تصویر می‌کشد، شامل چهره‌های نشسته‌ای که با استفاده از نی از یک خمره بزرگ آبجو می‌نوشند

بدون شک چشمگیرترین نمونه استفاده از آبجو به عنوان شکلِ پرداخت دستمزد را می‌توان در فلات جیزه مصر (Egypt’s Giza) مشاهده کرد. بر اساس اسناد کشف شده در شهرک مجاور که کارگران ساختمانی در آن غذا می‌خوردند و می‌خوابیدند، به کارگران اهرام با آبجو دستمزد پرداخت می‌شد. این اسناد نشان می‌دهند که در زمان ساخت اهرام حدود ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد، جیره استاندارد یک کارگر شامل سه یا چهار قرص نان و دو کوزه حاوی حدود چهار لیتر (معادل هشت پینت آمریکایی) آبجو بود. مدیران و مقامات رسمی مقادیر بیشتری از هر دو دریافت می‌کردند. جای تعجب نیست که بر اساس برخی کتیبه‌های باستانی، یکی از گروه‌های کارگری در هرم سوم جیزه که برای پادشاه “منکورع” (of Menkaure) ساخته شد، خود را “مست‌های منکورع” می‌نامیدند. اسناد مکتوب پرداخت‌ها به کارگران ساختمانی نشان می‌دهد که اهرام توسط کارمندان دولت ساخته شده‌اند، نه توسط ارتش برده‌ها که قبلاً تصور می‌شد. یک نظریه این است که اهرام توسط کشاورزان در فصل طغیان نیل، زمانی که زمین‌هایشان زیر آب بود، ساخته شده‌اند. دولت غلات را به عنوان خراج جمع‌آوری می‌کرد و سپس آن را به عنوان دستمزد توزیع می‌نمود. این کار ساختمانی حس وحدت ملی را تقویت می‌کرد، ثروت و قدرت دولت را به نمایش می‌گذاشت و توجیهی برای اخذ مالیات فراهم می‌آورد.

استفاده از نان و آبجو به عنوان دستمزد یا پول باعث شد که این دو مترادف رفاه و رونق شوند. مصریان باستان این دو را چنان با ضروریات زندگی مرتبط می‌دانستند که عبارت “نان و آبجو” به معنای مایحتاج عمومی زندگی بود؛ واژه هیروگلیف ترکیب شده از آن‌ها نماد غذا محسوب می‌شد. عبارت «نان و آبجو» همچنین به عنوان سلام روزمره استفاده می‌شد، مشابه آرزوی موفقیت یا سلامتی برای کسی. یک کتیبه مصری از زنان می‌خواهد که به پسران دانش‌آموز خود روزانه دو کوزه آبجو و سه قرص نان کوچک بدهند تا رشد سالم آن‌ها تضمین شود. به همین ترتیب، میان‌رودانی‌ها از «نان و آبجو» به معنای «خوراک و نوشیدنی» استفاده می‌کردند و یک کلمه سومری برای ضیافت به معنای واقعی کلمه به معنی «مکان نان و آبجو» بود.

آبجو ارتباط مستقیم‌تری نیز با سلامتی داشت، زیرا هم میان‌رودانی‌ها و هم مصریان از آن به عنوان دارو استفاده می‌کردند. یک لوحه میخی از شهر سومری نیپور (Nippur)، مربوط به حدود ۲۱۰۰ سال قبل از میلاد، شامل یک فارماکوپه (pharmacopoeia) یا فهرست دستورات پزشکی مبتنی بر آبجو است. این قدیمی‌ترین سند باقی‌مانده از استفاده الکل در پزشکی محسوب می‌شود. در مصر، استفاده از آبجو به عنوان آرام‌بخش ملایم شناخته شده بود و همچنین پایه چندین معجون دارویی از گیاهان و ادویه‌ها بود. آبجو البته نسبت به آب کمتر در معرض آلودگی بود، زیرا با آب جوشانده شده تهیه می‌شد و همچنین این مزیت را داشت که برخی مواد در آن راحت‌تر حل می‌شدند. «پاپیروس ابرس» (The Ebers Papyrus)، یک متن پزشکی مصری که مربوط به حدود ۱۵۵۰ سال قبل از میلاد است اما آشکارا بر اساس اسناد بسیار قدیمی‌تر نوشته شده، شامل صدها دستورالعمل برای درمان‌های گیاهی است که بسیاری از آن‌ها شامل آبجو می‌شود. به عنوان مثال، نیم عدد پیاز مخلوط با آبجو کف‌دار برای درمان یبوست توصیه می‌شد، در حالی که زیتون پودر شده مخلوط با آبجو سوءهاضمه را درمان می‌کرد؛ مخلوط زعفران و آبجو که روی شکم زن ماساژ داده می‌شد، برای دردهای زایمان تجویز می‌شد.

مصریان همچنین معتقد بودند که رفاه آن‌ها در زندگی پس از مرگ به داشتن ذخیره کافی نان و آبجو بستگی دارد. پیشکش استاندارد تدفین شامل نان، آبجو، گاو نر، غاز، پارچه و ناترون (ماده پاک‌کننده) بود. در برخی متون تدفین مصری به متوفی وعده «آبجویی که ترش نمی‌شود» داده می‌شد – که هم نشان‌دهنده تمایل به نوشیدن آبجو در ابدیت بود و هم دشواری نگهداری آبجو را نشان می‌داد. صحنه‌ها و مدل‌هایی از آبجوسازی و نانوایی در مقبره‌های مصری یافت شده‌اند، همراه با کوزه‌های آبجو (که مدتها پیش تبخیر شده‌اند) و تجهیزات آبجوسازی. الک‌های مخصوص آبجوسازی در مقبره توت‌عنخ‌آمون (Tutankhamen) که حدود ۱۳۳۵ سال قبل از میلاد درگذشت، یافت شده‌است. شهروندان عادی که در گورهای ساده و کم‌عمق به خاک سپرده می‌شدند نیز با کوزه‌های کوچک آبجو دفن می‌شدند.

نوشیدنی از سپیده‌دم تمدن 

آبجو در زندگی مصریان و میان‌رودانی‌ها از گهواره تا گور رسوخ داشت. شوق آنان به این نوشیدنی تقریباً اجتناب‌ناپذیر بود، چرا که ظهور جوامع پیچیده، نیاز به ثبت سوابق مکتوب و محبوبیت آبجو همگی از مازاد غلات نشأت می‌گرفتند. از آنجا که هلال حاصلخیز بهترین شرایط آب‌وهوایی را برای کشت غلات داشت، کشاورزی نخست در آنجا آغاز شد، اولین تمدن‌ها در آنجا شکل گرفتند، نوشتن برای نخستین بار در آنجا پدید آمد و آبجو نیز در آنجا به فراوانی یافت می‌شد.

اگرچه آبجوی میان‌رودانی و مصری حاوی رازک (hops) نبود (که تنها در قرون وسطا به یک ماده استاندارد تبدیل شد)، هم این نوشیدنی و هم برخی از آداب مرتبط با آن حتی هزاران سال بعد برای مصرف‌کنندگان امروزی آبجو قابل تشخیص باقی مانده‌اند. هرچند امروزه از آبجو به عنوان وسیله‌ای برای پرداخت استفاده نمی‌شود و مردم یکدیگر را با عبارت «نان و آبجو» خطاب نمی‌کنند، اما در بسیاری از نقاط جهان همچنان به عنوان نوشیدنی اصلی طبقه کارگر شناخته می‌شود. سنت سلامتی گفتن پیش از نوشیدن آبجو، بازمانده‌ای از باورهای باستانی به خواص جادویی این نوشیدنی است. همچنین پیوند آبجو با معاشرت صمیمانه و بی‌آلایش هنوز پابرجاست؛ این نوشیدنی همواره برای سهیم شدن با دیگران بوده است. چه در روستاهای عصر حجر، چه در تالارهای ضیافت میان‌رودان و چه در میخانه‌ها و بارهای مدرن، آبجو از سپیده‌دم تمدن تاکنون مردم را گرد هم آورده است.

ادامه دارد …

بخش‌های پیشین:
بخش نخست؛ مقدمه کتاب تاریخ جهان در شش پیاله
بخش دوم؛ آبجوی عصر حجر
بخش سوم؛ آبجوی عصر حجر
بخش چهارم؛ آبجو در جهان متمدن

بخش بعدی لذت شراب