ویروس کرونا؛ زنگ خطری برای اصلاح رابطه‌ی معیوب ما با طبیعت مارکو لامبرتینی الیزابت ماروما مرما ماریا نیرا

در سال 1997 ناحیه‌ی‌ گسترده‌ای از جنگل‌های استوایی در جنوب شرقی آسیا کاملاً سوزانده شد تا به کشتزارهای روغن پالم جاده بِکِشند. نظر بر این است که ترکیبی از جنگل‌زدایی، آتش‌سوزی‌های جنگلی و خشک‌سالی صدها خفاش میوه‌خوار را از زیست‌گاه اصلی‌شان به باغ‌های میوه در نزدیکی مزارع متراکم پرورش خوک رانده است. این شرایط سبب ظهور ویروس نیپا شد که از خفاش‌های مبتلا به بیماری به خوک‌ها سرایت کرد و از خوک‌ها به مزرعه‌داران. طی دو سال بعد بیماری بیش از صد نفر را کشت. این اتفاق باید باعث هشدار می‌شد.

حال، بیست سال بعد، ما با بحرانی به مراتب گسترده‌تر در زمینه‌ی سلامت مواجه‌ایم، بحرانی که بر اثر کووید-19 یکی از غم‌انگیز‌ترین چالش‌های عرصه‌ی سلامت، اجتماع و اقتصاد را پدید آورده که کسی همانندش را به یاد ندارد.

در سال‌های گذشته شاهد بروز بیماری‌های مختلفی ــ از قبیل زیکا، ایدز، سارس و ابولا ــ بوده‌ایم که هر چند در نگاه نخست با هم فرق دارند اما منشأ همگی انبوه حیواناتی است که تحت فشارهای شدید محیطی بوده‌اند. همه‌ی این‌ها تجسم رفتار مُخربِ ما در قبال طبیعت است که حال دارد سلامت خودمان را تهدید می‌کند ــ واقعیت ناخوشایندی که برای دهه‌ها آن را نادیده گرفته‌ایم. تحقیق نشان می‌دهد که اکثر بیماری‌های عفونی ریشه در اقدامات بشر دارند.

دست‌بُردن در طبیعت بدون رعایت ایمنی، استثمار و تجارت بی‌محابای گونه‌های حیات وحش تنها نمونه‌ای از شیوه‌هایی‌ است که رابطه‌ی ما و طبیعت را مخدوش کرده و بر سلامت بشر تأثیر گذاشته است. در بسیاری از کشورها حیوانات وحشی را می‌گیرند و به بازارهای حیوانات زنده می‌برند تا بفروشند. این بازارها، به استثنای آن‌هایی که خوب اداره می‌شوند و از قوانین پیروی می‌کنند، با آوردن گونه‌های پر خطر ــ که بسیاری از آن‌ها در حال انقراض هستند ــ انسان‌ها و حیواناتِ وحشی و اهلی را به شدت تهدید می‌کنند و باعث تسهیل گسترش بیماری‌ها می‌شوند.

تقویت و اجرای سفت‌وسخت‌تر قوانین، افزایش بهداشت خوراک، پایان دادن به تجارت غیرقانونی و بی‌رویه‌ی حیوانات وحشی و فراهم آوردن گزینه‌های دیگر برای تغذیه به منظور کاهش بهره‌کشی از حیوانات وحشی از جمله اقدامات لازمی است که از پدیدار شدن بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان در آینده جلوگیری می‌کند. در نتیجه، مشاهده‌ی پیشرفت‌هایی در این زمینه طی ماه‌های اخیر مایه‌ی دل‌گرمی است: در فوریه چین ممنوعیت موقت فروش و مصرف حیوانات وحشی را اعلام کرد و حالا به نظر می‌رسد که می‌خواهند این ممنوعیت را دائمی کنند؛ در عین حال ویتنام هم اعلام کرده است که می‌خواهد تصمیمات مشابهی بگیرد تا از شدت انتشار بیماری و همه‌گیری‌های بعدی پیشگیری کند.

هرچند اقدام علیه تجارت غیر قانونی و بی‌رویه‌ی حیوانات وحشی بسیار مهم است اما نباید به اشتباه بیفتیم و آن را کافی بدانیم. باید یک‌راست به سراغ مسئله‌ی اساسی‌ای برویم که موجب از بین بردن طبیعت شده است.

باید اذعان کرد که شیوه‌ی ما در تولید و مصرف غذا و بی‌اعتنایی آشکارمان نسبت به طبیعت به طور گسترده‌تری طبیعت را به لبه‌ی پرتگاه کشانده است. اینک طبیعت در مقیاسی جهانی به میزانی بی‌سابقه در تاریخ بشریت رو به زوال است و این به آسیب‌پذیریِ ما در برابر بیماری‌های جدید می‌انجامد، به‌ویژه امراضی که معلول تغییر کاربرد زمین مانند جنگل‌زدایی و افزایش کشاورزی و دامداری هستند. شیوع بیماری‌ها بازتاب رابطه‌ی ما با طبیعت است که توازن‌اش را به شکلی هولناک از دست داده است.

کووید-19 به شکل نگران‌کننده‌ای دلیل دیگری هم به ما ارائه داده تا از طبیعت محافظت و مراقبت کنیم اما می‌بینیم که دارد برعکسِ این امر اتفاق می‌افتد. از مکونگِ بزرگ تا آمازون و ماداگاسکار گزارش‌های هشداردهنده حاکی از افزایش صید قاچاق و قطع غیر قانونی درختان جنگل‌های استوایی است، در حالی که بسیاری از کشورها، محض صرفه‌جویی، عجولانه از بودجه‌های محیط زیست کم می‌کنند. این اتفاق در زمانی رخ می‌دهد که بیش‌ از همیشه به این وجوه نیاز داریم.

پس از رفع بحران کنونی اگر ‌بخواهیم در برابر هر آن‌چه سلامتمان را تهدید می‌کند کم‌تر آسیب‌پذیر باشیم، دولت‌ها باید زیست‌بوم‌ها را بازسازی و امور اقتصادی مربوط به آن را با روالی پایدار حفظ کنند.

باید زمینه را برای بهبود اوضاع به سود محیط زیست فراهم کنیم و گام اول را برای تغییری همه‌جانبه به سوی الگویی برداریم که برای زمین به عنوان بنیادِ جامعه‌ای سالم و اقتصادی غنی و منصفانه ارزش قائل می‌شود. به عبارت دیگر، باید به اقدامات پایدارتری روی آوریم، از قبیل پیروی از الگوهای کشاورزی و رژیم‌های غذاییِ خلاق و متنوع، پرورش پایدار دام‌ها، فضاهای سبز شهری و انواع انرژی پاک.

اگر چنین نکنیم و در عوض بخواهیم با پشت گوش انداختن محافظت از محیط زیست در هزینه‌ها صرفه‌جویی کنیم، نظام سلامت و پشتوانه‌های اجتماعی ثابت کرده‌اند که از لحاظ نظری نسبتاً کم‌هزینه‌تر اما در عمل بی‌فایده هستند. بعداً چند برابر همین پول را باید هزینه کنیم.

اجلاس تنوع زیستیِ سران کشورها در سازمان ملل، که قرار است در ماه سپتامبر برگزار شود، اولین فرصت را در اختیار رهبران جهان قرار می‌دهد تا حمایت خود را از رابطه‌ای جدید با جهان طبیعت نشان دهند. امیدواریم که این فرصت را غنیمت بشمرند و سال آینده هنگام اخذ تصمیماتی حیاتی درباره‌ی محیط زیست، آب و هوا و توسعه این اقدام را شتابی مضاعف بخشند. همه‌ی این‌ها در مجموع فرصتی را فراهم می‌کند که نباید آن را از دست داد تا عهدی جدید برای طبیعت و مردم بسته شود که طبیعت را در مسیری قرار ‌دهد که تا پایان دهه التیام یابد و در بلندمدت از سلامت و زندگی مردم مراقبت کند.

بهبود رابطه‌ی ما با طبیعت مستلزم کوشش و اراده است. اما همین تلاش آینده‌ای سالم‌تر و سعادتمندتر برای مردم و زمین می‌آفریند و ما را در برابر بیماری همه‌گیرِ بعدی در موقعیت بهتری قرار می‌دهد. بی‌تردید همه‌ی ما باید مشتاقانه در این راه بکوشیم.

برگردان: شهاب بیضایی