پایان اسد و سرنوشت مبهم کمک‌های نفتی و دلاری تهران؛ ایران چقدر برای رژیم بعثی پول خرج کرد؟

نخستین ردپای کمک‌های مالی جمهوری اسلامی به سوریه را می‌توان در خاطرات علی اکبر هاشمی‌ رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی ایران، پیدا کرد. آقای هاشمی رفسنجانی در خاطرات روز ۲۳ اسفند سال ۱۳۶۰ در این باره می‌نویسد: «جلسه‌ای با نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور و وزیر خارجه داشتیم. درباره مواد قرارداد با هیات سوری که آمده‌اند، بحث کردیم. مطرح است که یک میلیون تن نفت خام مجانی به سوریه بدهیم به عنوان شرکت در هزینه جهاد با اسرائیل و بقیه را تا ۹ میلیون تن به قیمت عادلانه بفروشیم و از آنها جنس بخریم.»

او کمی بیش از دو سال بعد و در خاطرات روز ۴ اردیبهشت ۱۳۶۳ نوشت: «شب، با [آقای غازی‌الدروبی] وزیر نفت سوریه ملاقات داشتم. اظهار می‌داشت، سخت در مضیقه‌اند و خواستار کمک در پرداخت [بدهی مربوط به خرید] نفت بودند. خواست که یک قرارداد، شبیه قرارداد سال گذشته تکرار شود و بدهی یک میلیارد‌دلاری عقب‌افتاده، نصفش به صورت وام و نصفش تقسیط برای سال آینده باشد؛ تصویب مجلس لازم دارد.»

یک ماه بعد و در دوم خرداد ۱۳۶۳ بررسی لایحه فروش نفت به سوریه در صحن مجلس شورای اسلامی آغاز شد. علی اکبر معین‌فر، نماینده وقت مجلس و وزیر اسبق نفت دولت موقت جمهوری اسلامی در مخالفت با این لایحه، فاش کرد که سالانه حدود هفت میلیون بشکه نفت به صورت رایگان و بدون تصویب مجلس به حکومت حافظ اسد (پدر بشار اسد) داده می‌شود. مطابق اظهارات مرحوم معین‌فر، بدهی یک میلیارد‌دلاری سوریه نیز همچنان پرداخت نشده باقی مانده بود.

با این وجود، تحویل سالانه ۱ میلیون تن نفت مجانی به سوریه نه تنها در سال ۱۳۶۳ بدل به قانون شد بلکه مطابق اطلاعات موجود این قانون تا سال ۱۳۶۶ هر سال توسط نمایندگان مجلس ایران تصویب شده است. البته در جریان ایراد سخنان مخالفان و موافقان تصویب این لایحه در سال ۱۳۶۶، بدهی انباشت شده سوریه در قبال دریافت سالانه حدود ۵ میلیون تن نفت، با تخفیف قیمتی ۲.۵ دلاری به ازای هر بشکه، بین ۲ تا ۱.۳ میلیارد دلار عنوان شد.

اما ۲۸ سال بعد، رسانه آمریکایی بلومبرگ به نقل از استفان د میستورا، سخنگوی نماینده ویژه سازمان ملل در سوریه، خبر داد که ایران سالانه ۶ میلیارد دلار به دولت بشار اسد کمک مالی می‌کند. در همین حال، ندیم شهادی، مدیر مرکز مطالعات شرق مدیترانه فارِس وابسته به دانشگاه تافتز آمریکا، با اعلام نتایج تحقیقات خود در این زمینه به بلومبرگ گفت که ایران در سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ بین ۱۴ تا ۱۵ میلیارد دلار به رژیم بشار اسد کمک نظامی و اقتصادی کرده است.

استیون هایدمان، معاون پیشین مرکز مطالعاتی انستیتوی صلح آمریکا، نیز در گفتگو با بلومبرگ تخمین زد که ایران در مجموع سالی بین ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار به سوریه کمک می‌کند که این کمک‌ها شامل ارسال فرآورده‌های نفتی، اعطای وام، پرداخت هزینه پرسنل نظامی و فروش با تخفیف سلاح می‌شود.

اما همان زمان، روزنامه آمریکایی «کریستیان ساینس مانیتور» به نقل از اندیشکده «د میستورا» اعلام کرد که ایران سالانه ۳۵ میلیارد دلار به بشار اسد کمک مالی می‌کند که این رقم سه برابر بودجه نظامی رسمی جمهوری اسلامی است.

البته ۴ سال بعد، وب‌سایت اعتمادآنلاین (متعلق به روزنامه اعتماد) روز ۱۷ اسفند ۱۳۹۸، به نقل از حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران، نوشت: «ما شاید ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار به سوریه پول دادیم و باید از سوریه پس بگیریم. پول این ملت آنجا هزینه شده است.»

اگر چه در متن مصوبه مجلس ایران در سال ۱۳۶۳، هدف از اعطای نفت مجانی به سوریه تامین «مخارج جنگ با اسرائیل» اعلام شده بود ولی به گفته نمایندگان موافق، حافظ اسد عبور نفت عراق را از خط لوله‌ای که از خاک سوریه می‌گذشت، متوقف کرده بود و از درآمد ترانزیت نفت عراق محروم شده بود. لذا سران جمهوری اسلامی متعقد بودند که ایران باید این حمایت غیرمستقیم آقای اسد از جمهوری اسلامی را با اعطای نفت مجانی و ارزان جبران کند. ولی این حمایت با پایان جنگ ایران و عراق و پیگیری ایده شکل‌دهی گروه‌های نیابتی در برابر اسرائیل نیز ادامه یافت.

اما به نظر می‌رسد، هزینه‌های نظامی ایران در سوریه طی بیش از یک دهه‌ای که از حضور مستقیم نیروهای ایرانی در سوریه می‌گذرد، روندی صعودی به خود گرفته بود. هرچند جمهوری اسلامی بارها تاکید کرده که حضور نظامیان این کشور در سوریه با هدف ارائه کمک مستشاری در جنگ علیه داعش بوده ولی آمارهای رسمی این کشور نشان از حضور پرشمار نیروهای نظامی ایران در سوریه دارد. به طوری که امیرحسین قاضی زاده هاشمی، رییس وقت بنیاد شهید، در ۱۸ مرداد ۱۴۰۲ اعلام کرد که هفت هزار و ۳۰۸ «شهید و جانباز» با عنوان «مدافع حرم» در کشور وجود دارد، رقمی که با توجه به افزایش حملات اسرائیل و آمریکا به پایگاه‌های شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران در سوریه، طی یک سال گذشته، قطعا افزایش قابل توجهی نیز داشته است.

بنابراین، منافعِ هزینه‌های چند ۱۰ میلیارد دلاری جمهوری اسلامی در سوریه که با اعطای ۱ میلیون تن نفت مجانی شروع شد و با حضور نظامی مستقیم همراه شد، این روزها و در پی سقوط رژیم بشار اسد و تغییر ساختار حکومت در سوریه برای جمهوری اسلامی، ایران و مردم این کشور بسیار مبهم شده است.