هشتادمین سالگرد آزادی آشویتس: بزرگداشت در حضور واپسین بازماندگان

80 سال پیش، ارتش سرخ اردوگاه مرگ آشویتس-بیرکناو را آزاد کرد. در ۲۷ ژانویه، جهان به یاد ۶ میلیون یهودی و همچنین کولی‌ها، همجنس‌گرایان و اعضای جنبش‌های مقاومت که رژیم نازی آن‌ها را به قتل رساند، سوگواری خواهد کرد. این مراسم در فضایی برگزار می‌شود که با اوج‌گیری راست افراطی و یهودستیزی و نیز تنش‌های دیپلماتیک جدی همراه است. صدای چه کسانی طنین‌انداز خواهد شد؟ این صدای آنان است ـ و فقط صدای آنان ـ که در روز ۸۰امین سالگرد آزادی، در ورودی اردوگاه مرگ آشویتس-بیرکناو شنیده خواهد شد: کسانی که ۲۷ ژانویه ۱۹۴۵، هنگام ورود سربازان ارتش سرخ و کشف سیستم ترسناک نازی‌ها برای کشتار صنعتی، جان سالم به‌در برده‌اند.

با اینکه انتظار می‌رود سران بسیاری از کشورها و دولت‌ها حضور داشته باشند، اما پیوتر سیوینسکی، تاریخ‌دان و مدیر موزه و یادمان اردوگاه گفت: «هیچ سخنرانی سیاسی نخواهیم داشت،». او توضیح داد: «می‌خواهیم بر واپسین بازماندگان تمرکز کنیم که هنوز در میان ما هستند؛ بر داستان‌ها، رنج‌ها، ترومای آنان و وظایف اخلاقی دشواری که بر دوش ما در زمان حال می‌گذارند.»

«ما در مرز میان دو نسل ایستاده‌ایم»

اهمیت شنیدن صدای بازماندگان آشویتس قبل از هر چیز به جایگاهی برمی‌گردد که این اردوگاه در حافظه تاریخی دارد. آن‌طور که تارخ دان آنِت ویویه‌ورکا، که کتاب‌های متعددی در این باره نوشته، در مصاحبه‌ای با لوموند توضیح داده است، در فرهنگ معاصر، آشویتس «نماد شر مطلق شده است. به‌شیوه‌ای نمادین، نمایانگر کشتار یهودیان و حتی کل جنایت‌های نازی‌هاست،»

آشویتس ـ‌ گسترده‌ترین مجموعه اردوگاهی رایش سوم ـ اردوگاه کار اجباری بود و از سال ۱۹۴۲، به مرکزی برای مرگ سازمان‌یافته تبدیل شد. در مجموع، نزدیک به یک میلیون یهودی، ۷۰هزار لهستانی، ۲۵هزار کولی و حدود ۲۰هزار اسیر جنگی (اغلب از اتحاد جماهیر شوروی) و همچنین مبارزان کمونیست جنبش مقاومت در این اردوگاه به قتل رسیدند.

اصرار بر حضور و نقش محوری بازماندگان در مراسم رسمی، تا حد زیادی به این دلیل است که این نسل به زودی دیگر در قید حیات نخواهد بود. ژانویه ۲۰۲۴، «کنفرانس مطالبات» (Claims Conference) ـ نهادی که برای دریافت غرامت قربانیان تلاش می‌کند ـ برآورد کرد که ۲۴۵هزار بازمانده هولوکاست در جهان زندگی می‌کنند که میانگین سنی‌شان ۸۶ سال است. دنی دایان، رئیس یادمان یاد واشم اورشلیم، که در این مراسم حضور خواهد داشت، می‌گوید: «ما بر سر دو راهی نسل‌ها قرار گرفته‌ایم. به زودی دیگر ممکن نخواهد بود که صدای یک بازمانده هولوکاست را بشنویم و او داستانش را بازگو کند.»

فضای دیپلماتیک پرتنش

امسال، این بزرگداشت‌ها در فضایی آکنده از تنش دیپلماتیک برگزار می‌شوند. یکی از مسائل جنجالی، احتمال حضور بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در این مراسم است. سرانجام با وجود آنکه دیوان کیفری بین‌المللی در نوامبر گذشته برایش به اتهام «جنایات جنگی» و «جنایات علیه بشریت» حکم جلب صادر کرده است؛ مفاهیمی که پیدایش آن‌ها خود در محکومیت نسل‌کشی ارتکاب‌شده توسط نازی‌ها ریشه دارد، او مجوز دریافت کرد به آشویتس بیاید.

ابتدا وزیر خارجه لهستان اشاره کرده بود که ورشو ـ‌که از امضاکنندگان اساسنامه رم است‌ـ ملزم است اگر نتانیاهو به آنجا آمد، او را بازداشت کند. اما پس از موضع‌گیری رئیس‌جمهور محافظه‌کار، آندژی دودا، نخست‌وزیر این کشور از موضع قبلی عقب نشست. اواسط ژانویه، دفتر نخست‌وزیری لهستان در بیانیه‌ای اعلام کرد: «دولت لهستان حضور ایمن سران اسرائیل در مراسم ۲۷ ژانویه ۲۰۲۵ را بخشی از ادای احترام به ملت یهود می‌داند که میلیون‌ها تن از فرزندانش قربانی هولوکاستی شدند که رایش سوم مرتکبش شد.»

در نهایت اما بنیامین نتانیاهو به آشویتس نخواهد آمد. تل‌آویو را وزیر آموزش‌وپرورش، یوآو کیش (از اعضای حزب لیکود) نمایندگی خواهد کرد. با این حال، مجوز اعطاشده به نتانیاهو اعتراضات بسیاری برانگیخته است؛ چراکه دیوان بین‌المللی دادگستری، «خطر محتمل نسل‌کشی» علیه مردم فلسطین در غزه به دست ارتش اسرائیل را تأیید کرده است.

نشان اینکه چرا جداکردن مراسم بزرگداشت آزادی این اردوگاه از سیاست اسرائیل در اراضی اشغالی دشوار است، این واقعیت است که سازمان «آگاهی هولوکاست ایرلند» حضور رئیس‌جمهور ایرلند ـ کشوری که پیشتاز حمایت اروپا از فلسطینیان است ـ را در این مراسم نامطلوب دانسته است.

روسیه نامطلوب اعلام شده

دیگر موضوع تنش‌زا، عدم دعوت از روسیه است. کشوری که از سال ۱۹۴۵ هرساله نماینده‌ای در این مراسم داشت و نیروهایش روزگاری آشویتس را آزاد کردند، اکنون از زمان حمله به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، دیگر دعوت نشده است. پیوتر سیوینسکی در سپتامبر گذشته گفته بود: «این مراسم، سالگرد آزادی اردوگاه است. ما یاد قربانیان را گرامی می‌داریم، اما همچنین آزادی را جشن می‌گیریم. سخت است تصور حضور روسیه‌ای که آشکارا برای آزادی ارزشی قائل نیست.»

استدلال او ـ مبنی بر اینکه بسیاری از سربازانی که آشویتس را آزاد کردند، اوکراینی بودند ـ در جریان گفتمان کنونی که نقش اتحاد جماهیر شوروی در پیروزی متفقین در سال ۱۹۴۵ را کم‌رنگ می‌کند، قابل ارزیابی است. اصول هم ظاهراً نسبی است، چرا که سلام نازی ایلان ماسک، یکی از مهم‌ترین اعضای دولت جدید ترامپ، باعث نشد دعوت هیئت آمریکایی لغو گردد.

فرانسه نیز در این مراسم با حضور رئیس‌جمهورش شرکت می‌کند. او صبح همان روز در مراسم اهدای تاج گل در یادمان هولوکاست نیز حضور خواهد داشت. رئیس‌جمهوری فرانسه احتمالاً همراه با رئیس شورای نمایندگی نهادهای یهودی فرانسه (کریف)، خاخام اعظم فرانسه، خانواده کلارسفلد و رئیس مجلس ملی این کشور در این مراسم شرکت می‌کند.

شدت این جنجال‌ها در رویدادی که قرار بود عامل وحدت باشد، گویای عمق تزلزل ارزش‌هایی است که از سال ۱۹۴۵ جهان را بر آن پایه‌ها سازمان‌دهی کرد. هم‌زمان با اوج گرفتن راست افراطی و بازگشت تبلیغات نژادپرستانه و یهودستیزانه که در شبکه‌های اجتماعی گسترده می‌شود، وضعیت نگران‌کننده است. ولکر ترک، کمیسر عالی حقوق بشر سازمان ملل، هشدار داده است: «یهودستیزی در کوچه و خیابان و فضای مجازی رخنه کرده است. یهودیان هرچه بیشتر با ارعاب، تهدید و خشونت فیزیکی روبه‌رو می‌شوند.»

حتی در آلمان، حزب راست افراطی AfD در حال قدرت‌گرفتن است و ایلان ماسک، مدیر شبکه X، از آن حمایت می‌کند. در فرانسه نیز ـ چنان‌که لیگ حقوق بشر یادآوری می‌کند ـ «هنگام درگذشت ژان-ماری لوپن، شاهد تلاشی برای کم‌رنگ‌سازی، یا حتی پنهان‌کردن زنجیره طولانی اظهارات یهودستیزانه و انکارکننده او بودیم؛ همانی که با اعضای اس‌اس و شبه‌نظامیان سابق، حزب جبهه ملی را بنیان گذاشت.» حفظ و انتقال یاد آشویتس ادای احترامی است به قربانیان و امروز، بیش از هر زمان دیگر، ابزاری برای مقابله با بازگشت خشونت و نفرت محسوب می‌شود.

در برابر راست افراطی، نباید کوتاه آمد!