نمکی‌شدن دریاچه ارومیه فلامینگوها را فراری داد

تالاب هامون

همشهری: حقابه دریاچه ارومیه را امسال ندادند و فلامینگوها این دریاچه را ترک کردند و آنها که ماندند، نمک‌سود شدند. تجربه نشان داده است که بعد از مرگ فلامینگوها نوبت به شور‌شدن زمین‌های کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه می‌رسد و بعد‌تر ریزگردهای نمکی برای ساکنان شهرهای اطراف آن، انواع بیماری‌ها را به‌همراه خواهند آورد. این چشم‌انداز در سال‌های ۹۳ و ۹۴ نیز تجربه شده است ولی به‌نظر می‌رسد عدم‌ تامین حقابه زیستی و افزایش حقابه کشاورزی، اکوسیستم‌ را ‌مجبور به تحمل تجربه تکراری و تلخ سال‌های نه‌چندان دور می‌کند.

به‌گفته امید یوسفی، رئیس اداره نظارت بر امور حیات وحش اداره کل حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌غربی، غلظت بالای نمک دریاچه ارومیه، تعداد فلامینگوها را ‌۳۰ تا ۳۵ درصد کاهش داده است. با گرم‌شدن هوا در تابستانی که افزایش دمایش امسال زودتر از همیشه شروع شده، آب دریاچه نیز بیشتر از سال‌های قبل تبخیر می‌شود.

به گزارش دفتر مطالعات پایه منابع آب، ارتفاع کل ریزش‌های جوی از اول مهر لغایت ۱۶ تیر سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ بالغ بر ۱۴۵ میلی‌متر است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت (۲۳۰میلی‌متر) ۳۷ درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (۳۰۳میلی‌متر) ۵۲ درصد کاهش نشان می‌دهد. ضمنا حجم بارش اول مهر تا پایان ۱۶تیر معادل ۲۳۸.۹۶۴میلیارد مترمکعب است.

در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ در حوضه آبریز ارومیه میزان بارش ۲۳۰ میلی‌متر بوده که نسبت به سال قبل منفی ۱۷ و نسبت به میانگین ۵۲ ساله منفی ۱۴ درصد کاهش بارش را شاهد بوده‌ایم.‌طبق سند تخصیص دریاچه ارومیه، ۴۴ درصد، چه در سال‌های با بارش، کم، نرمال تا ترسالی باید سهم دریاچه ارومیه شود. اما به‌گفته مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت نیرو در سال آبی جاری فقط ۲۵ درصد از حقابه دریاچه ارومیه را تامین کرده است. این حقابه در سال ۱۴۰۰-۱۳۹۹ حدود ۶۲۰ میلیون مترمکعب بود که فقط ۱۶۰ میلیون مترمکعب آن تامین شده است. حالا تراز دریاچه ارومیه نسبت به سال قبل نسبت به همین روز در سال گذشته ۶۰ سانتی‌متر کمتر شده ‌و با کاهش سطح مرطوب بستر دریاچه، خطر ریزگردهای نمکی روزبه‌روز بیشتر می‌شود.‌

آنچه باعث ایجاد ستاد احیای دریاچه ارومیه شد، بروز زیرگردهای نمکی در سال‌های‌۹۳ و ۹۴ بود. بهداد چهره‌نگار، هماهنگ‌کننده مطالعات ستاد دریاچه ارومیه در گفت‌وگو با همشهری درباره این سال‌ها می‌گوید: مطالعات دانشگاه علوم پزشکی تبریز در این سال‌ها نشان می‌داد که به شکل معناداری میزان بروز بیماری‌ها مثل آسم و برخی سرطان‌های پوستی به‌دلیل خشکی دریاچه و افزایش بازتابش نور خورشید افزایش یافته بود. همچنین ریزگردهای نمکی به‌طور محسوسی روی برگ‌ درختان ریخته و از سوی دیگر باعث کاهش جمعیت زنبورها که نقش اصلی در گرده‌افشانی در فرایند کشاورزی و باغداری ایفا می‌کنند، شده بود.

با بالا‌آمدن سطح آب دریاچه میزان گردوغبار نمکی کاهش یافت و به‌طور مثال با تراز سال گذشته حدود ۹۵ درصد از پهنه‌های غبارخیز مرطوب شد و بهبود یافت. اگر حقابه دریاچه ارومیه در ماه‌های پیش‌رو پرداخت نشود، آب پسروی می‌کند و پتانسیل بروز غبار نمکی افزایش می‌یابد در نتیجه همه چالش‌های چند سال اخیر که منجر به ایجاد ستاد دریاچه ارومیه شده بود، بازمی‌گردد. البته سازمان جنگل‌ها پروژه‌های خوبی برای تثبیت خاک در پهنه‌های اصلی بروز ریزگرد انجام داده است ولی این احتمال وجود دارد که از نقاط دیگر غبارهای نمکی برخیزد.

او ملاحظات وزارت نیرو برای مدیریت آب بدین‌شکل را قابل‌درک می‌داند ولی می‌گوید: ستاد به‌جد به‌دنبال حقابه‌هاست؛ چرا‌که سال‌هایی داشته‌ایم با همین میزان بارش، اما وزارت نیرو حقابه بیشتری برای دریاچه رهاسازی کرده است. امسال ۱۷ درصد نسبت به سال گذشته میزان بارش در حوضه آبریز دریاچه ارومیه کمتر بوده است و این میزان حتی نسبت به سایر حوضه‌های آبریز کشور بسیار کمتر است ولی انصاف این است که اگر حقابه زیستی کم می‌شود، حقابه‌های کشاورزی نیز کاهش یابد.

هنوز چند‌ماه کم‌بارش و گرم را تا پایان سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ در پیش رو‌ داریم و حوضه آبریزی که در سال به‌طور متوسط (با میزان شوری آب فعلی) ۷۰۰ میلون مترمکعب تبخیر دارد، دادن مابقی حقابه در این روزها دردی را از دردهای بی‌شمار دریاچه ارومیه دوا نمی‌کند. به اعتقاد بهداد چهره‌نگار نیز این کار باید در ماه‌های پرباران و سرد سال صورت می‌گرفت. او می‌گوید: نامه‌نگاری‌های زیادی در آن زمان با وزارت نیرو صورت گرفت ولی وزارت نیرو به واسطه سیاست‌هایی، این همکاری را با ستاد انجام نداد. البته این وزارتخانه اعلام کرده ‌که تا شهریور‌ماه ۱۰۰میلیون مترمکعب آب به سمت دریاچه رهاسازی کند. فرصت طلایی را از دست داده‌ایم اما در ۲ماه آینده که کم‌بارش خواهد بود، اگر این آب نرسد مناطق حاشیه دریاچه خشک شده و از زیر آب بیرون می‌آید. اگر در زمستان این رهاسازی انجام می‌شد اثربخشی بیشتری داشت.

این شرایط زندگی زیستمندان در دریاچه ارومیه را نیز تهدید می‌کند. جزایر دریاچه ارومیه امسال پذیرای ۳۵ تا ۴۰ هزار بال فلامینگو است. در سال‌های قبل روند افزایش سالانه جمعیت فلامینگوها و حضور گونه‌های دیگر پرندگان به‌طور متوسط حدودا ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش داشت اما غلظت نمک این زیستگاه را برای فلامینگوها نامساعد کرده است. طی سال‌های اخیر دریاچه ارومیه پذیرای ۵۰ تا ۶۰ هزار بال فلامینگو بود.

گیر‌افتادن جوجه‌های نابالغ در نمکزارهای اطراف دریاچه آنچنان که در تالاب بختگان رخ داد، در دریاچه ارومیه نیز رخ داده است. استفاده حداکثری از منابع آبی حوضه دریاچه ارومیه از سوی حقابه‌بران باعث شده است که استان آذربایجان‌غربی که روزگاری تصور می‌شد طی ۵۰سال آینده کمترین تنش آبی را داشته باشد، به سمت خشکی و تحلیل آب‌های زیرزمینی برود. به گزارش ایسنا و به‌گفته امید یوسفی، «هم‌اکنون تیم‌هایی از کارشناسان و محیط‌بانان در داخل دریاچه پرندگان گرفتار را جمع‌آوری و بعد از شست‌وشوی نمک رسوب‌شده روی بدن، آنها را در تالاب‌های اقماری رها‌سازی‌ می‌کنند.» این شرایط برای کسانی که درگیر ریزگردهای نمکی دریاچه ارومیه شده‌اند، تکراری است.