نظریه فراغت: اصول و تجربه‌ها ملیحه درگاهی

اوقات فراغت از مقوله هایی است که امروز بیش از گذشته مورد توجه است. در زمانه ی چالش ها و عدم قطعیت هایی زندگی می کنیم که در آن مسائل مربوط به ماهیت و مقاصد فراغت اهمیت دو چندان یافته است. لغت Leisure از واژه ی لاتین Licere مشتق می شود، که به معنی “رخصت یافتن” یا در فرانسه Leisure به معنی “آزاد بودن” است، واژه ای که ابتدا در اوایل قرن ۱۴ ظهور پیدا کرد. به طور کلی می توان فعالیت هایی را که افراد بر اساس علاقه ی شخصی و خارج از حوزه ی کار و پس از رهایی از تکالیف فردی و اجتماعی انجام می دهند و هدف آنها استراحت، تفریح و یا خود شکوفایی است، فعالیت گذران اوقات فراغت نامید. فراغت برآیندی از انتخاب آزاد و رهایی از تکالیف روزمره از نوع خانوادگی، اجتماعی و… است.
بر اساس طبقه بندی های یونسکو و بسیاری از کارشناسان در عرصه ی فرهنگ، گذران اوقات فراغت از جمله اقدامات فرهنگی تلقی می شود، هرچند همه ی صور گذران اوقات بیکاری مستقیم در ردیف گذران اوقات فراغت طبقه بندی نمی شود (محسنی، منوچهر. بررسی در جامعه شناسی فرهنگی ایران،۱۳۸۶: ۳۹۳). به هر ترتیب افراد به دلیل استقرار خرده فرهنگ های خاص و یا گروه های مشخص ضمن حفظ مشخصات فردی دارای یک سری اشتراکات رفتاری هستند. در فعالیت های فرهنگی از هر نوع آن یکی از عوامل عمده، زمان فراغت است. به بیان دیگر با فرض وجود زمان فرغت، فعالیت های فرهنگی امکان پذیر می شود. فعالیتی که اعضای آن فارغ از اجبارهای محیط کار و الزامات زندگی، از طریق آن استعدادهای خود را توسعه بخشیده و شخصیت خود را گسترش می دهند.

فضای اوقات فراغت را می توان یک میدان فرهنگی یا فضای فرهنگی (طبق نظر بوردیو) در نظر گرفت که توسط خود افراد جامعه در طی زمان ساخته می شود و از طرفی افراد فرهنگ و فضای اجتماعی خود را در آن می سازند. هر میدان، به دلیل محتوای تعریف کننده ی خود، منطق متفاوتی و ساختار ضرورت و مناسبت بدیهی انگاشته ی متفاوتی دارد که هم محصول و هم تولید کننده ی ریختاری است که مختص و درخور آن میدان است ( جنکینز، ریچارد. پی یر بوردیو، لیلا جوافشانی و حسن چاوشیان، ۱۳۸۵: ۱۳۶-۱۳۵) “بوردیو در پی بررسی عملکرد بازتولید فرهنگی در جامعه بود و بازتولید فرهنگی را انتقال سرمایه ی فرهنگی از طریق توارث در نظر می گرفت به اعتقاد وی هر فرد کلان الگوهای نمادین اندیشه ها و ارزش ها را از طریق اجتماعی شدن جذب می کند، کلان لگوهایی که جهت گیری را تسهیل و نقش نشانگرهای تعلق را ایفا می کنند” (۲۱۶).
دنبال کردن کارکردهای فراغت همواره آمیزه ای از انتخاب های غیر ارادی کنشگران و منطق بازتولید فرهنگی است. بنابر گفته ی بوردیو مفهوم کلیدی در بازتولید فرهنگی عادت واره است. عادت واره فرد را به گرایش هایی فراغتی تجهیز می کند که می تواند میان فراغت شخصی و جمعی پیوند برقرار کند. به عبارتی “عادت واره هم مبین منش و خصلت و رفتار فردی است و هم مبین شکلی از زندگی و نوعی فضا یا جو اجتماعی که در هیئت مجمعه ای از رسوم و ارزش ها و نهادهای جمعی عینیت یافته است” (بوردیو، پی یر. تکوین تاریخی زیباشناسی ناب، مراد فرهاد پور،فصلنامه ی ارغنون، ش۱۷، ۱۳۷۹). کریس روجک در کتاب نظریه فراغت ( ۱۵۹-۱۲۵) ۴ کارکرد اصلی را برای فراغت عنوان می کند که عبارتند از؛ بازنمایی، شکل گیری هویت، کنترل و مقاومت. این ۴ کارکرد در ارتباطی که میان فراغت و انواع تعادل های میان نظم و دگرگونی و هماهنگی و تعارض، وجود دارد، شکل می گیرند. در بیشتر موارد محتمل است که تجربه ی فراغت آمیزه ای از این کارکردها باشد.
نحوه گذران و غنی سازی اوقات فراغت بویژه در شهر ها مدنظر است، در واقع زندگی اجتماعی به سرعت د رحال شهری شدن است و پیش بینی می شود که ۷۴ درصد از مردم در سال ۱۴۰۰ در مناطق شهری زندگی خواهند کرد. شهر و فضای شهری محیطی است که در جذب و اجتماعی شدن رفتارهای شهروندان نقش اساسی دارد و در رشد توانمندیها و ارتقاء اجتماعی افراد دارای دینامیک فرهنگی و اقتصادی است. گسترش سواد و ارتباطات همگانی، نوع جدیدی از شهروند را پدید آورده است که نسبت به گذشته بیشتر در معرض اموزش های نهادی قرار می گیرد و از طریق رسانه ها به اطلاعات و سیاست گذاری، دسترسی بی سابقه دارد، روایت تازه ای که روجک از آن به عنوان شهروندی فعال یاد کرده است.
” شهروندی فعال مبتنی بر الگوی توانمند شده ای از فرد است که از حقوق و مسئولیت های مدنی خود آگاه است و آن را به کار می بندد. مفهوم شهروندی فعال در پی عملی کردن روایت تجدید نظر شده ای از حقوق شهروندی است و مسئولیت های شهروندی جدید را در باره ی حفاظت داوطلبانه از سرمایه ی اجتماعی و گسترش آن می پذیرد” ( ۱۳-۱۲).

یکی از وظایف مهمی که نظریه ی فراغت در این کتاب به دنبال آن بوده است مشخص کردن نقش فراغت در چارچوب یک سیاست هویت مترقی و شهروندی فعال است چنانچه در نتیجه گیری این کتاب آمده است ” هنوز تا ادعای پیروزی درباره ی رسیدن به شهروندی جهانی فعال راه درازی در پیش است، اما مهم این است که حرکت به سمت آن آغاز شده است. یکی از مسئولیت های نظریه پردازان فراغت، اشاعه ی این اندیشه های تازه، آزمودن آنها در میدان و جذب اطلاعات جدید در باره ی صورت ها، مسیرها و تجربه های فراغت است. هرگونه دفاعی از نظریه ی فراغت باید آن را با مهمترین مسئله و دلبستگی انسان مرتبط سازد: ارتقای دمکراسی.

این کتاب کوششی است به منظور بررسی نحوه ی روایت شدن صورت ها و تجربه ی فراغت در سطوح کار میدانی و نظریه. در آغاز هر فصل خلاصه ای از آنچه بیان خواهد شد، آورده شده است و در انتها نیز نکته های مهم و قابل توجه مربوط به آن فصل ذکر شده تا خواننده بتواند محتوای کتاب را با علایق مطالعاتی خود متناسب کند و در صورت لزوم بار دیگر رجوعی به مفاهیم مهم تر داشته باشد. مطالب مهمی که در هر فصل آمده به قرار زیر هستند:

فصل اول: بازگویی فراغت
• معرفی مفهوم بازگویی فراغت
• بررسی دلایل قابل دفاع نبودن آزادی و انتخاب فردی در فراغت
• معرفی رویکردی که ابعاد ساختاری صورت و تجربه ی فراغت را به رسمیت می شناسد.
• طرح این اندیشه که صورت و تجربه ی فراغت چگونه در چارچوب ایدئولوژی تعیین می شود.
• آموزش پایه های تحلیل الف و ب
• طرح این پرسش که چگونه انگیزه ی فراغت در چارچوب مکان و بستر تحکیم می شود.
• ضعف های رویکرد روان شناختی به فراغت
• طرح محوری بودن پرسش های مربوط به جسمیت و مکانیت در فراغت
• ارزیابی اهمیت روش شناسی تاریخی-تطبیقی و اخلاق شناخت در مطالعه ی فراغت
فصل دوم: تحلیل کنش
• ویژگی های اصلی تحلیل کنش
• طرحی از « سیاست زندگی» و رابطه ی آن با با صورت ها و تجربه ی فراغت
• نقشه ای از مواضع محوری غیر روان شناختی/ اراده گرایانه د رنظریه ی فراغت، یعنی رویکرد نظام ها، کنش متقابل ، مارکسیسم و فمینسیم
• بررسی انتقادی هر یک از این مواضع
فصل سوم: کارکردهای اولیه
• آشنایی با مدلی که طبق آن شرایط کمیابی د رهمه ی جوامع باعث بروز معضلاتی در زمینه ی توزیع مازادها و مشروعیت نابرابری می شود
• پرداختن به ابعاد سیاسی تجربه و صورت های فراغت از لحاظ بازنمایی، هویت، کنترل و مقاومت
• آشنایی با رابطه ی بین این کارکردها در فراغت و مدیریت نسبت میان کمیابی
فصل چهارم: رمز گذاری و بازنمایی
• آشنایی با مفهوم شکل ها و تجربه های فراغت به عنوان گونه هایی از رمز گذاری و بازنمایی
• معرفی و توضیح تفاوت رمز گذاری و رمز زدایی
• ارزیابی مفهوم «نشانگرهای» مک کانل و «مضمون پردازی» گاتدینر
• درآمدی بر واکاوی رابطه ی اسطوره زایی و فراغت
فصل پنجم: دور زندگی و نسل ها
• پرداختن به اهمیت « چرخه عمر» به عنوان مفهوم محوری تحلیل کنش
• شناخت فرق میان جوانان، میان سالان و کهن سالان در زمینه ی فراغت
• بررسی اعتبار « نسل ها» در صورت ها و تجربه های فراغت
فصل ششم: قدرت و فراغت
• بررسی مدار محوری دوگانه ی تولید/مصرف و تنظیم مقررات امور جنسی و تعرض به عنوان اصول بنیادی جامعه
• شناخت رابطه ی فراغت و ثروت مازاد
• بررسی این گزاره که صورت ها و تجربه ی فراغت حول دو اصل تخصیص منابع کمیاب اقتصادی و توزیع منزلت می چرخد
• شناخت سلسله مراتب قدرت حاکم بر جامعه و آشنایی با مفاهیم قشرهای غارتگر، سازو کارهای تنظیمی و گروه های مخالف
• متمایز سازی نهاد های اعمال فشار هنجاری و ساز و کار تنظیمی
• شناخت اهمیت نظام های قدرت برای صورت های و تجربه های فراغت
فصل هفتم: ساز و کارهای تنظیمی
• آشنایی با چگونگی ارتباط صورت ها و تجربه ی فراغت با بازتولید فرهنگی
• شناخت طبقه، جنسیت، نژاد و شغل به عنوان سازو کار تنظیمی اصل فراغت در جامعه ی معاصر
• آشنایی با مفهوم « شانس زندگی» و رابطه ی آن با صورت ها و تجربه ی فراغت
• در یافتن این نکته که ساز و کار تنظیمی ساختار های برنامه ریزی نشده و نا خواسته برای تخصیص منابع اقتصادی و توزیع منزلت هستند
فصل هشتم: اصول مکان
• آشنایی با مسائل روش شناختی بررسی تجربه ی مکان
• شناخت تفاوت تراز های شاخص، همگونی و یکپارچگی مکان پژوهی
• ارزیابی تمایز میان فراغت جدی و غیر جدی
• توجه به رابطه ی فراغت، تراکم اجتماعی و سرمایه ی اجتماعی و در نظر گرفتن ابعاد سیاسی صورت ها و تجربه ی فراغت به عنوان پیش نیاز پژوهش
• معنای مفاهیم «گریز»، « تجربه ی حدی» و «فعالیت پر خطر» در صورت ها و تجربه فراغت
• مدل صورت های غیر عادی فراغت
فصل نهم: مسائل عمده
این فصل مسائل عمده ی رویارویی فراغت را در دو عنوان کلی زیر مورد توجه قرار می دهد:
۱- پرسش های خاص میان رشته ای : این بخش با مسائل پایه ای نحوه ی سازمان دهی این رشته سرو کار دارد و به طور مشخص به تمایز های میان واقعیت/ ارزش، مسائل پیچیده ی سرمشق های چند گانه و استقلال حرفه ای می پردازد.
۲- چالش های تفسیری:
مجموعه مسائل این بخش عموما مؤلفه های توانمند سازی، عدالت توزیعی و در بر گیرندگی صورت ها و تجربه ی فراغت را مورد توجه قرار می دهد.