میراث فرهنگی ناملموس و اجتماع محلی(۳) آذر جوادزاده

در خورجین مفاهیم مرتبط با برنامه ریزی شهری، توسعه‌ی پایدار، حق به شهر، عدالت اجتماعی، پایداری، فرهنگ و میراث ناملموس، بارها و بارها از واژه‌ی کامیونیتی یا اجتماع محلی (و معادل هایی چون: باهمستان و یا همبودی) استفاده شده اما وفاق برای یافتن واژه‌ی معادل پارسی برای مفهومِ نهفته در واژه‌ی “کامیونیتی” همچنان مبهم و یک سوال است. از این رو در ادبیات ِمتون مرتبط با مفاهیم و ارکان توسعه‌ی پایدار، برای ادای حق مطلب، ترجیحا از همان واژه‌ی کامیونیتی استفاده می‌شود.

اما آن‌چه امروز با دقت و اطمینان بر وفق آمده، در واقع لزوم شکل‌گیری گروه‌های کوچکی است به نام “کامیونیتی” یا اجتماع محلی که با ویژگی خاص، تعریف خاص، کارکردهای خاص، محمل‌های خاص، در مکان‌های خاص و در قلمرو مشخص، بتواند بر معضلات حاصل از جهانی‌شدن، نظام تولید مبتنی بر انباشت سرمایه، شکاف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و تقسیم چندپاره‌ی جغرافیای سیاره‌ی زمین فائق آید. حل همه‌ی این مشکلات در گرو باهم بودن، هم‌کنش بودن، خلق صدای یگانه، و کنشگری آفریننده بر مبنای هدف مشترک در فرایند دستیابی به پایداری است. تکوین و توانمندی اجتماع محلی (کامیونیتی) نیازمند نهادینه شدن پیوندها و همبستگی اجتماعی است.

اولین بار، خانم لیندا جی هنیفان[۳] در سال ۱۹۱۶ در خصوص اهمیت مشارکت در تقویت کارایی مدرسه، مقاله ای منتشر کرد و سرمایه اجتماعی را شامل دارایی‌هایی دانست که در زندگی روزانه افراد خیلی مهم  به‌شمار می‌آید. همانند حس تفاهم، رفاقت و دوستی، احساس همدردی و روابط اجتماعی در بین افراد و خانواده‌هایی که یک واحد اجتماعی را تشکیل می‌دهند. به این ترتیب در سال ۱۹۱۶ اولین بار سرمایه در کنار مفهوم اجتماعی قرار گرفت و مفهوم ترکیبی سرمایه‌ی اجتماعی ساخته شد. (پیران،۱۳۹۲)

پس از آن، در سال ۱۹۶۱ خانم “جین جیکوبز”[۴] در کتاب خود ” مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی”[۵]  از سرمایه اجتماعی در چارچوب همسایگی و محله یاد کرد و آن را برای توسعه و نوسازی مشارکت محور- محله‌ای حیاتی خواند.  (پیشین)

خانم جین جیکوبز سرمایه‌ی اجتماعی را فی نفسه به عنوان اجتماع محلی دانسته و آن را شبکه‌ی پیچیده‌ای از روابط انسانی تعریف کرد که در طول زمان ایجاد می‌شود و حس مسئولیت شهروندی را پرورش می‌دهد.

باید توجه داشت که سرمایه اجتماعی در جوامع پیشرفته که در چارچوب دموکراسی‌های معاصر طبقه‌بندی می‌شوند و سرمایه اجتماعی در جوامع جهان سوم که با دموکراسی فاصله دارند در مقابل هم قرار نمی‌گیرند و از یک جنس‌اند. (پیشین)

توسعه اجتماع محلی یعنی افزایش ظرفیت اجتماعی، پاسخگویی به نیازهای کنونی و آتی ساکنان محله با حداکثر اتکاء به دارایی‌ها، ارزش‌ها و مشارکت فراگیر آن‌ها. این فرایند می‌باید در جهت ارتقاء عدالت اجتماعی، بهگشت اقتصادی و تعادل اکولوژیک باشد.

اجتماع محلی اساسا با مفاهیمی چون : هویت محله‌ای، تعلق مکانی، مشارکت اجتماعی، همبستگی جمعی همخوانی دارد. همانگونه که “آمارتیا سن” می‌گوید، در اقدامات توسعه مردم باید دیده شوند …. فرصت مشارکتی داده شود که بطور فعال به سرنوشت‌شان شکل دهند و نه آن‌که صرفا دریافت‌کنندگان منفعل نتایج برنامه های هرچند ماهرانه‌ی توسعه باشند. این چنین فرایندی مشارکت را به معنای قدرت مردم بر بنیان اجتماع محلی، و ایجاد ساختار مدنی در رویکردهای توسعه‌ای، در اولویت قرار می‌دهد. (صرافی،۱۳۹۱)

حکمروائی جهانی بر مبنای شبکه اجتماعات محلی ( نه بر مبنای شبکه سرمایه جهانی) نیاز بقای زمین است؛ نباید هیچ جای زمین برای تخریب طبیعت مادر و اجتماع و یا برای سرمایه‌ی فراملیتی باشد. (صرافی،۱۳۹۶). از این رو با تکوین و توسعه کامیونیتی یا اجتماع محلی، کنترل بر محتوا و محیط زندگی افزایش یافته و در واقع دگرگونی اجتماعی – اقتصادی منجر به بهگشت کالبدی محله و ارتقای کیفیت زندگی می‌شود.

توسعه اجتماع محلی/ محله ای:  عبارت است از پاسخگویی به نیازهای روزمره ساکنان یک محله از شهر با حداکثر اتکاء به منابع، توان، ارزش ها و مشارکت درونی آن‌ها و مشتمل بر عناصر سرمایه‌ای به شرح زیر است:

سرمایه طبیعی (natural capital): شامل ارگانیسم‌های زنده‌ی غیر انسان، زمین، آب، هوا و تمامی اشکال در بیوسفر است که فضا و امکان تولید کالا و خدمات را برای بقاء و ارتقاء زندگی بشر فراهم  می‌سازند.

سرمایه فیزیکی (physical capital) : شامل ماشین آلات، ابزار و زیربناهای پایه ( برای حمل و نقل، ارتباطاط، انرژی، آب و مسکن است که ساخته بشر بوده و برای تولید و کالا به کار می‌آیند.

سرمایه انسانی (human capital)  : شامل ویژگی‌های مهارتی، دانشی و توانایی انسان‌ها است که به عنوان نیروی کار در تولید اقتصادی به کار گرفته می‌شود.

 سرمایه اجتماعی (social capital) : شامل روابط و هنجارهای مشترک جمعی است که توانایی جمعی برای تولید اقتصادی می‌دهد.

سرمایه مالی (financial capital)  : یا سرمایه اقتصادی شامل منابع قابل تبدیل به نقد و پرداخت پولی است که لازمه تولید اقتصادی میباشد.

سرمایه فرهنگی  (cultural capital)  : شامل تمام اشکال دانشی، مهارتی، تحصیل، و طرز تلقی همراه یک فرد است که به او مزیت برتری اجتماعی می‌دهد. در کنار این تعریف کلاسیک اینک از این سرمایه به عنوان مجموعه دارایی های برآمده از فرهنگ که قابلیت تولیدات اقتصادی دارد نیز یاد می شود. در این مورد بناها، مجموعه سکونتگاه ها و ویژگی های بومی را می‌توان به سرمایه فرهنگی بدل نمود.

سرمایه اندیشمندی)  (intellectual capital :که به تازگی با توجه به اهمیت اقتصاد دانایی – محور (knowledge economy ) مطرح می شود و شامل توانایی دانشی و اطلاعاتی است برای تولید (عمدتا با فناوری اطلاعات) که مزیت های رقابتی ایجاد کرده و امکان کارآفرینی و سرمایه گذاری خطرپذیر

)  (venture capital در اقتصاد نوین را می‌دهد. (صرافی،  ۱۳۸۹و۱۳۹۱)

نمودار زیر سرمایه های اجتماع محلی(کامیونیتی) را به تفکیک نمایش می دهد:

فرهنگ : رهنمون کامیونیتی و پایداری توسعه

نظم نوین جهانى خواهان هویت ‏زدایى ملت‏ها و همگون‏سازى فرهنگى است، از این رو براى حفظ هویت فرهنگى و ارزش‏هاى بومی ، وجود اجتماع محلی یا کامیونیتی(Community) ضرورى به نظر  می‌رسد. امروزه یکی از کارآمد ترین رهنمودهای راهگشای توسعه‌ای، تکوین “اجتماع محله ای” local community است که به معنی تشکیل واحد های همسایگی و نزدیک شدن مردم به یکدیگر، و به مثابه برانگیختن حس علایق و سرنوشت مشترک، همبستگی وهمیاری در عین گوناگونی سلیقه ها ، تعلق مکانی ، مشارکت اجتماعی، همبستگی جمعی و تشریک مساعی شهروندان تلقی  می‌شود.(صرافی۱۳۸۹).

با تقویت اجتماعات محلی (Communities) به‏گونه‏اى‌که داراى قدرت تصمیم‏گیرى بر منابع خود باشند، اهداف و نیز وسایل دستیابى به اهداف، مردمى شود و توسعه با ایجاد فرصت‏هاى برابر، همه‌ی مردم ساکن در یک قلمرو را دربرمی گیرد. از این رو اجتماع محلی یا «کامیونیتی» واحد مناسبى است که محمل زندگى اجتماعى شهروندان با مدارا و همبستگی بوده و توان ایجاد توسعه‏اى دیگر و متکى به خود را دارد. استقرار جامعه مدنى ـ بر بستر فرهنگ خلاق و بسیج سرمایه ی انسانی، توان کشف ظرفیت ها و استعدادهای انسانی (capability) را به همراه دارد.

به واقع،محقق کردن مفهوم توسعه و پایداری توسعه ؛ با مفهوم  فرهنگ و غنابخشیدن به مفهوم کامیونیتی (اجتماع محلی)، با یکدیگر در هم آمیخته شده و رویکردی نو در فرایند دستیابی به توسعه ای به گونه‌ی دیگر به شمار  می‌رود. قاب زیرین، به درستی ارتباط مابین مفاهیم فوق را نشان داده شده است:

                                                         ماخذ: جوادزاده،۱۳۹۹

منابع

•  پیران،پرویز.۱۳۹۲.مبانی مفهومی و نظری سرمایه اجتماعی،نشرعلم
• جوادزاده،آذر،۱۳۹۹، آیا فرهنگ کلید توسعه است؟ ویژه نامه ی نوروز۱۳۹۹، تارنمای انسان شناسی و فرهنگ
• صرافی،مظفر.۱۳۹۶. بازآفرینی شهری به مثابه بازآوری اجتماعات محلی، نشست بازآفرینی شهری: فرصتی برای توسعه درون زای شهر تهران
• صرافی،مظفر.۱۳۹۴.واکاوی مفهوم توسعه،نظریه ی برنامه ریزی و نقش برنامه ریز.در:پایداری شهر ایرانی. محمد اسکندری ثانی و دیگران. نشر علم
• صرافی، مظفر.۱۳۹۱. فضای همگانی همچون تجلی فضایی قدرتمندی اجتماعی و ضرورت پایداری شهری.
• صرافی،مظفر.۱۳۹۱.آشنایی با مفاهیم کلی توسعه پایدار.
• صرافی،مظفر.۱۳۸۹توسعه اجتماع محلی.