از شهر جهانی تا شهر خلاق: عبارت‌هایی چون شهر خلاق، طبقه خلاق و هر نوع ترکیبی از خلاقیت یا نوآوری و ارتباط آن با شهر، با دو نامِ چارلز لاندری (نظریه پرداز شهری) و ریچارد فلوریدا (اقتصاد دان و نظریه پرداز شهری) گره خورده است. اما اگر با اندکی تامل به عقب برگردیم، اولین بار (دبور) در سال ۱۹۶۷مبحثی تحت عنوان (شهر تماشایی یا شهر نمایش) را طرح کرد. نظر او ظهور پیش از موعدِ ایده‌ی تلفیق فضای اقتصادی و فرهنگی در مقیاس انسانی، به ویژه در موضوعاتی نظیر فضاهای مولد جدید، مجموعه‌های فرهنگی و به نمایش در آوردن محیط‌های بصری که در کلان‌شهرهای اصلیِ سراسر جهان بسیارند، می‌باشد (Scott 2006). ایده‌‌ی مرتبطِ دیگر  در سال ۱۹۶۹ میلادی و از سوی جین جیکوبز مطرح شد، آنجا که از محیط‌های شهری متنوع سخن می‌گوید. جیکوبز اعتقاد دارد که در محیط‌های شهریِ متنوع، کارآفرینان می‌توانند از طریق دسترسیِ متنوع به دانش و مهارت‌ به سود برسند (Jacobs 1969). وی معتقد است که خلاقیت باید به صورت محلی ظهور کند و تاکید دارد که منبع ثروت، ملل نیستند بلکه شهرها هستند. می‌توان گفت تاکید بر اهمیت شهر توسط جیکوبز یکی از کلیدی‌ترین مباحث در بررسی مفهوم شهر خلاق است زیرا شهر در دنیای امروز نقش مهمی دارد. قرن ۲۱ قرنِ شهرهاست. طبق اعلام سازمان ملل بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کنند و پیش بینی می‌شود که تا سال ۲۰۵۰ جمعیتی بالغ بر ۶۸ درصد مردم جهان در شهرها مستقر شوند. امروزه در گفتمانِ برنامه‌ریزی و طراحی شهری، بیش از آنکه نام کشورهایی چون انگلیس، آمریکا و ژاپن را بشنویم، نام شهرهای لندن، نیویورک، توکیو و یا حتی مناطق شهری مثل سیلیکون ولی را می‌شنویم، شهرهایی که اصطلاحا به برند تبدیل شده‌اند، برندهایی که فراتر و بالاتر از نام کشورها قرار گرفته‌اند. از طرفی این روزها نام‌هایی مثل مایکروسافت، آمازون، فیس بوک، اسپیس ایکس، سونی و تویوتا، که همه برندهایی هستند برآمده از مناطق شهری، اقتصاد نوین را رهبری می‌کنند. منابع و مواد خام این غول‌های اقتصادی، نفت و گاز و معادن نیستند بلکه خلاقیت است که این بازیگران دنیای امروز را قله نشین کرده است. در حال حاضر خلاقیت، ایده‌ها و نوآور‌ی‌های شهروندان و نیز توانایی و پتانسیل شهر در بروز و ظهور خلاقیت و ایده‌های نوآورانه، سرمایه و ثروت محسوب می‌شود. مفهوم اقتصاد جدید (New Economy) پل عبورِ از شهر نوعیِ ۱۹۸۰ به شهرهای معاصر است و همانطور که گفته شد خلاقیت که محور اقتصاد جدید است نقش مهمی در شکل‌گیری مفهوم شهر خلاق دارد. امروزه در روند جهانی شدن، خلاقیت یکی از مهمترین عوامل رشد و موفقیت شهرهای در حال رقابت به شمار می‌رود به عبارت دیگر قرن بیست و یکم، قرن جامعه شهری در مقیاس جهانی است. جامعه‌ای که از یکسو در آن شیو‌ه‌ی زندگی شهری غالب است و از سوی دیگر فعالیت‌های صنعتی – خدماتی، وجه تولید کشاورزی را به حاشیه رانده است. جامعه شهری از نظر علمی، مفهومی به مراتب گسترده‌تر از مکان‌های شهری دارد تا آنجا که روستا نیز در قرن بیست و یکم به شیوه زندگی شهری خواهد زیست. (شیرازی‌زاده, ۱۳۹۲).  در شهرهاى بزرگ جهان مانند لندن، نیویورک، برلین و شهرهاى کوچکترى مانند آستین تگزاس و نیوکسل توسعه‌ی اقتصادِ خلاق به یک اولویت راهبردى تبدیل شده است (محمدی, ۱۳۸۹).  آنچه گفته شد، مشخص می کند که مفهوم شهر خلاق با مفاهیمی چون شهر (شهرِ قرن ۲۱) و اقتصاد (اقتصاد جدید که درآن خلاقیت انسانی سرمایه و ثروت محسوب می‌شود)  گره خورده است اما رکن مهم و محور اصلیِ مفهوم شهر خلاق، شهروندان و ساکنین آن هستند، شهروندانی که خصوصیات آنها اولین بار در سال ۲۰۰۲ توسط ریچارد فلوریدا و در کتاب مهم او؛ طبقه خلاق (Creative Class) مطرح شد. در ادامه به تفصیل، اجزایِ شهر خلاق مورد بررسی و واکاوی قرار می‌گیرد.

شهر معاصر (شهر قرن ۲۱ یا شهر جهانی)

آنچنان که پیش‌تر نیز اشاره شد، منظور از شهر در این پژوهش، شهر معاصر یا شهرِ قرن ۲۱ است، امروزه در گفتمان توسعه شهری و جهانی شدن به طور مکرر تاکید شده که قرن ۲۱ قرنِ شهری شدنِ جهان است. به تعبیر نظریه پردازانی چون ماول کاستلز اقتصاد جهانی با تکیه بر تکنولوژی فن آوری اطلاعات، توانست در نیمه پایانی قرن ۲۰ خود را به شکل کاملا انعطاف پذیری با تکیه بر مکان‌های شهری به عنوان گره شبکه‌ها، در مقیاس جهانی بازتولید کند. نقش آفرینی شهرها در مقیاس اقتصاد جهانی به آنها ابعاد جدیدی بخشیده که عموما به این نوع از شهرها، جهان شهر (Global City) یا شهر جهانی (World City) اطلاق می‌شود (قورچی ۱۳۹۱). شهرِ قرن ۲۱ شهری است که نقش جهانی آن پررنگ‌تر از نقش ملی است. این شهر همچنان که در مقیاس خُرد در سطح ملی نقش آفرینی می‌کند، فراتر از آن با نقش آفرینی در سطح بین المللی با دیگر شهرهای جهان رقابت می‌کند. در حقیقت شهرهای جهانی در چهاچوب اقتصاد جهانی به عنوان گره شبکه‌ها به شدت با یکدیگر در رقابت هستند و هر یک سعی می‌کنند در ساختار سلسله مراتبی، خود را ارتقا داده و فرصت‌های بیشتر را به سوی خود جذب کنند. به همین دلیل شهرها در شبکه شهرهای جهانی بازیگران جدیدی هستند که در عین همکاری برای انتقال تجارب توسعه شهری، رقیبان یکدیگر هم هستند و همواره سعی می‌کنند با تکیه بر ابزار دیپلماسی شهری در تقویت نقش‌آفرینی خود در شبکه‌ی شهرهای جهانی از سایر مکان‌های شهری همتای خود پیشی بگیرند. در این میان حرکت به سوی اقتصاد خلاق و در نهایت کسب جایگاه شهر خلاق می‌تواند فرصت‌های بسیار مهمی را در تعاملات شهری به ویژه در عرصه‌های فراملی برای هر مکان شهری مهیا سازد. از نظر جان رنه شورت یکی از صاحبنظران جغرافیای شهری، شهرها در سده ۲۱ تاکتیک‌های بی‌شماری را برای رقابت بر‌می‌گزینند و به نظر می‌رسد جذب نخبگان و استعدادهای خلاق، راهبردی عمومی است (قورچی ۱۳۹۱) به نقل از: (short 2008) . از نظر اقتصادی، شهرها در دوره جهانی شدن با کاهش و تغییر نقش صنایع در شهرهای صنعتی کشورهای پیشرفته و افزایش نقش آن درکشورهای در حال توسعه مواجه بوده‌اند. میشل پاسیون ظهور شهرهای جهانی، صنعت زدایی و تضعیف شهرهای صنعتی قدیمی را از مهمترین نتایج جهانی شدن اقتصاد در مقیاس شهری بر‌می‌شمرد (Pacione 2001).  صنعت‌زدایی از شهرها در کشورهای پیشرفته موجب ظهور نقش‌های جدید در برخی شهرها و ارتقای نقش‌های گذشته شد. این تغییر نقش نتیجه هماهنگی شهرها با نیازهای جدید اقتصاد جهانی است که آبراهامسون آن را پاسخ جهانی شدن تعبیر می‌کند. از نظر وی شهرها برای احیای مجدد خود جهت‌گیری‌های جدیدی در پیش گرفتند (Abrahamson 2004) . بی‌تردید این جهت‌گیری و رویکرد به سمت اقتصاد خلاق است. در دهه ۱۹۹۰ برخلاف تمرکز بر فضای جدید تقسیم کار جهانی که پیش از آن مهم بود، ساسکیا ساسن  با تأکید بر همکاری بین المللی شهرها و تمرکز خدمات تولیدکننده (پشتیبان تولید) و اهمیت فراوان آن در شهرهای جهانی، رویکرد جدیدی در مطالعه شهرهای جهانی مطرح کرد. ساسن با بررسی تأثیرات جهانی شدن بر شهرهای نیویورک، لندن و توکیو، آنها را به دلیل تمرکز بالای مراکز فرماندهی در سازمان اقتصاد جهانی، تمرکز شرکت‌های سرمایه‌ای و خدمات تخصصی، مکان‌های تولید نوآوری و بازارهای محصولات و نوآوری‌های تولیدشده در شهرهای جهانی، به عنوان شهرهای جهانی برتر معرفی کرد (پوراحمد ۱۳۹۰). با کاهش محدودیت‌های جریان‌های فراملی در دوران جهانی شدن، مقیاس روابط بین شهری و شبکه‌های شهری نیز به سطح جهانی ارتقاء یافت. به گونه‌ای که برخی شهرها به عنوان حلقه واسط شبکه شهری ملی و جهانی عمل می‌کنند و موجب پیوند شهرهای ملی به شهرهای جهانی می‌شوند. نقش‌هایی که شهرهای متأثر از جهانی شدن ایفا می‌کنند، دارای دو وجه ملی و جهانی (فراملی) هستند. تا میانه قرن بیستم، جریان‌های وسیع کالا، خدمات و افراد بین شهرها، درون مرزهایِ ملیِ دربرگیرنده آنها انجام می‌شد و جریان‌های نسبتاً کمی بین شهرها از مرزهای ملی آنها عبور می‌کرد ولی از زمانی که شرکت‌های مستقر در تعدادی از شهرهای جهان، کسب و کار خود را به طور حیرت آوری در دیگر کشورها توسعه دادند، موازنه روابط بین شهری در درون و برون مرزهای ملی تغییر کرد. در نتیجه سرمایه‌گذاری‌های فراملی و گردشگری بین المللی؛ صادرات محصولات سینمایی، موسیقی، سبکها و الگوها افزایش یافت و مردم، محصولات و ایده‌های جدید با سرعتی زیاد بین شهرهای بزرگ جهان در حال جابجایی هستند. پیوندهای بین شهری معاصر که محدوده‌های ملی را در می‌نوردند، یک شبکه جهانی را می‌سازند (Abrahamson 2004). به نظر می‌رسد بازیگران شهرهای جهانی صنایع خلاق هستند که سرمایه‌ی آنها چیزی جز خلاقیت نیست، سرمایه انسانی این شرکت‌ها که ریچارد فلوریدا آن را طبقه خلاق می‌نامد کسانی هستند که پیش‌تر جذب شهرهای جهانی شده‌اند! مادامی‌که طبقه خلاق در شهرهای جهانی مستقر می‌شوند، مفهومی تازه تحت عنوان شهر خلاق به وجود می‌آید. این رابطه (رابطه طبقه خلاق و شهر خلاق) در ادامه این پژوهش با بررسی اجزای دیگر شهر خلاق تعریف خواهد شد.

منابع

Abrahamson, M. 2004. Global Cities. Oxford.

florida, R. 2002. The Rise of the Creative Class. New York: Basic Books.

Jacobs, J. 1969. The Economy of Cities. New York: Random House.

Landry, charls. 2008. The Creative City. London: comedia.

Mele, Christopher. 2005. Globalisation, Culture and Neighborhood Change. Oxon: the urban sociology reader.

Pacione, M. 2001. Urban Geography: a global prespective. Routledge.

Reckwits, Andreas. 2009. Creative City. Mittelweg.

Scott, Allen. J. 2006. Creative Cities: Conceptual issuse and policy questions. Los Angeles: university of California, Los Angeles.

short, J.R. 2008. Cities and Economies.

UNESCO. 2007. Creative Cities Network. https://en.unesco.org/creative-cities/home.

پوراحمد. ۱۳۹۰. “بررسی مفاهیم و شاخص‌های نظریه شهر جهانی.” باغ نظر ۲۹-۴۲.

دادپور, سارا. ۱۳۹۰. آفرینش مکان‌های جاذب طبقه خلاق به کمک طراحی شهری: راهنمای طراحی برای شهر تهران. تهران: دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی .

شیرازی‌زاده, آیناز. ۱۳۹۲. واکاوی مفهوم شهر خلاق از منظر اندیشه‌های چالز لندری و ریچارد فلوریدا. قزوین: دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین.

قورچی, مرتضی،. ۱۳۹۱. “شهر خلاق.” مدیریت شهری و شهر خلاق.

کیم, شورت، جان و یونگ هیون،. ۱۳۸۹. شهرها و نظام‌های اقتصادی . تهران.

محمدی, کمال. ۱۳۸۹. “دوران شهرهای خلاق.” مجله شهرداری‌ها.