سی‌امین سالگرد فرار ۱۴۲ هواپیمای عراقی به ایران به دستور صدام بابک تقوایی

جنگنده‌هایی که سالم به زمین نشستند، شامل یک فروند جنگنده رهگیر و پشتیبانی نزدیک‌هوایی میگ-۲۱بی‌آی، سه فروند جنگنده پشتیبانی نزدیک هوایی میگ-۲۳بی‌ان، هفت فروند جنگنده رهگیر میگ-۲۳ام‌ال‌دی، یک فروند جنگنده رهگیر آموزشی میگ-۲۳یوبی، سه فروند جنگنده رهگیر نقطه‌ای میگ-۲۹بی، یک فروند جنگنده رهگیر آموزشی میگ-۲۹یوبی، یک فروند بمب‌افکن سبک سوخو۲۰، ۳۴ فروند بمب‌افکن تاکتیکی سوخو۲۲ در شش مدل، ۲۲ فروند بمب‌افکن ضربتی سوخو۲۴اِم‌کِی، هفت فروند جنگنده پشتیبانی نزدیک‌هوایی سوخو۲۵کِی و ۲۴ جنگنده همه‌منظوره میراژ اف.۱ در شش مدل بودند. پیش از ورود این ۱۰۴ فروند هواپیماهای جنگنده بمب‌افکن به ایران، عراق ۲۶ فروند از هواپیماهای مسافربری، تشریفاتی، هشدار زودهنگام هوابرد و ترابری خود را به ایران، عمدتا فرودگاه‌های تبریز، اصفهان و مهرآباد، منتقل کرده بود.

از میان ۱۴۲ فروند هواپیمای عراقی اعزامی به ایران، ۱۳۰ فروند از جمله ۱۰۴ جنگنده، موفق شدند به سلامت در ایران فرود بیایند. عراق این هواپیماها را به ایران امانت سپرد تا پس از پایان جنگ، آن‌ها را به عراق بازگرداند اما از آنجا که عراق از پرداخت بدهی‌های خود بابت ایجاد خسارت‌های جانی و مالی بی‌شمار در تهاجم گسترده شهریور و مهر ۱۳۵۹ به ایران، سر باز زده بود، ایران ۹۵ فروند از این هواپیماها را به‌تدریج از سال ۱۳۷۲ به‌عنوان بخشی از بدهی عراق مصادره کرد. البته تداوم حمایت عراق از سازمان مجاهدین خلق و شاخه نظامی آن و همچنین ممانعت این کشور در انجام حملات هوایی نیروی هوایی ارتش ایران به کمپ اشرف هم در این تصمیم تاثیر داشت. پس از آن که ایران شروع به استفاده از این هواپیماها کرد، دولت عراق به رهبری صدام حسین، به سازمان ملل شکایت برد.

چگونگی فرار هواپیماهای جنگنده عراقی به ایران

۳۰ سال پیش در چنین روزی یعنی شش بهمن ۱۳۶۹، حدود ۸۰ فروند هواپیمای جنگنده نیروی هوایی عراق از چهار پایگاه هوایی این نیرو به پرواز درآمدند تا در دسته‌های سه تا شش فروندی، خود را به پایگاه‌های هوایی سوم و چهارم شکاری تاکتیکی در نزدیکی همدان و دزفول برسانند. در مسیر رسیدن به ایران، شماری از این هواپیماها دچار سانحه شدند و برخی نیز به علت اتمام سوخت، مجبور به فرود اضطراری در باندهای اضطراری چون جاده شاه‌آباد غرب و فرودگاه غیرنظامی همدان شدند. پس از این اتفاق، جنگنده‌های برتری هوایی اف-۱۵ نیروی هوایی و جنگنده رهگیرهای اف-۱۴ نیروی دریایی ایالات‌متحده، با انجام گشت هوایی و شکار هواپیماهای عراقی در حال فرار به ایران، از پناهنده شدن شمار بیشتری از جنگنده‌های عراقی به ایران جلوگیری کردند.

با کاهش حملات هوایی ائتلاف و گشت‌های هوایی جنگنده رهگیرهای آمریکایی، انگلیسی و فرانسوی برفراز عراق و به خصوص در شرق این کشور (نزدیکی مرز ایران)، نیروی هوایی عراق بار دیگر مجال یافت تا بیش از ۴۰ فروند دیگر از انواع جنگنده و بمب‌افکن‌های خود را در تاریخ ۱۷ الی ۲۱ بهمن ۱۳۶۹ به ایران بفرستد. پس از آن، بار دیگر نیروهای ائتلاف، گشت‌های هوایی خود بر فراز عراق را شدت بخشیدند و با ساقط کردن شمار دیگری از جنگنده‌های عراقی، مانع از فرار آن‌ها به ایران شدند. نیروی هوایی عراق که به‌طور روزانه شماری از جنگنده‌های باارزش خود را در بمباران و حملات هوایی نیروهای هوایی ائتلاف از دست می‌داد، دستور گرفت تا تمامی جنگنده‌های عملیاتی‌ خود را با استفاده از تریلر به مناطق شهری و مسکونی و اطراف پایگاه‌ها منتقل و یا در مکان‌های باستانی و حتی برخی از زیارتگاه‌ها مستقر کند؛ زیرا فرماندهان ارتش عراق می‌دانستند برای اجتناب از کشتن غیرنظامیان، جنگنده‌های ائتلاف از انهدام آن‌ها خودداری خواهد کرد.

از آنجا که جنگنده‌های عمدتا روسی عراق به جای بیسیم‌های فرکانس فوق‌العاده بالا (UHF) مورداستفاده جنگنده‌ها و مراکز کنترل و هدایت شکاری و سایت‌های راداری نیروی هوایی ارتش ایران، به بیسیم‌های فرکانس بالا (VHF) مجهز بودند، امکان مکالمه خلبانان عراقی با برج‌های مراقبت پایگاه‌های شکاری و مراکز کنترل رادار نیروی هوایی ارتش ایران وجود نداشت. بنابراین در تاریخ شش بهمن‌ماه، شادروان سرهنگ خلبان بهروز نقدی‌بیک و خلبان سرتیپ خلبان قدرت‌الله خزایی، با یک فروند جنگنده بمب‌افکن همه‌منظوره اف-۴ئی فانتوم۲ از پایگاه سوم شکاری تاکتیکی نوژه (شاهرخی سابق) نیروی هوایی ارتش به پرواز درآمدند تا ماموریت اسکورت و هدایت خلبانان جنگنده‌های عراقی را که در مسیر پایگاه شاهرخی بودند، به انجام رسانند.

خلبانان هواپیماهای جنگنده عراقی پس از ورود به ایران، عمدتا توسط سرتیپ علیرضا نمکی، یک خلبان فانتوم نیروی هوایی ارتش، بازجویی شدند. آنان در جریان جلسات پرسش و پاسخ گفتند که صدام حسین با اسم رمز و از طریق ستاد فرماندهی، فرمان انتقال فوری هواپیماهای جنگنده به ایران را پایگاه‌های آن‌ها اعلام کرده است. از آنجا که ایران تنها کشوری بود که حاضر به پذیرش شد، این هواپیماها به‌طور دسته‌جمعی به ایران منتقل شدند. خلبانان از زمان ابلاغ دستور تا اجرای آن در پایگاه‌های خود در قرنطینه کامل بودند و اجازه تماس با خانواده‌شان را نداشتند.

از آنجا که انتقال این هواپیماها با عجله و در بازه‌های زمانی که جنگنده رهگیرهای ائتلاف حضور نداشتند انجام می‌شد، حتی برخی از خلبانان پوتین‌های پرواز خود را به پا نداشتند و با دمپایی سوار به هواپیما شدند. یک استاد خلبان در کابین عقب تنها میگ-۲۹ یوبی پناهنده به ایران در حین پرواز به علت استرس زیاد دچار استفراغ خونی ‌شد. خلبان و ناوبر یکی از ۲۴ سوخو ۲۴ام‌کی عراقی در حال فرار به ایران نیز به علت اضطراب شدید مسیر را گم کردند و به کوهی در نزدیکی کرمانشاه برخورد کردند. ناوبر آن پرواز، پس از برخورد به کوه خروج اضطراری انجام داد اما خلبان سوخو، سروان محمدعلی عبدالله المفرجي، کشته ‌شد. شماری دیگر از جنگنده‌ها نیز به علت اضطراب خلبان‌های خود، در حین فرود دچار ترکیدگی لاستیک ‌شدند و حتی یک سوخو ۲۴ام‌کی هم از باند پایگاه شاهرخی خارج ‌شد. خلبان یک میگ-۲۳بی‌ان عراقی نیز پس از گم کردن مسیر خود در نزدیکی ایلام خروج اضطراری ‌کرد و جنگنده بدون خلبان او، یک ساعت در آسمان ایران به دور خود می‌چرخید تا سرانجام نیروی هوایی ارتش آن را ساقط کرد تا در مناطق مسکونی سقوط نکند.

انتقال هواپیماهای شرکت هواپیمایی عراقی به ایران پیش از آغاز جنگ

در مجموع ۲۸ فروند هواپیمای تحت مالکیت شرکت هواپیمایی عراقی به ایران پناهنده ‌شدند. انتقال این هواپیماها در روزهای پنج تا ۲۶ دی ۱۳۶۹ انجام شد. در میان آن‌ها، ۱۳ فروند ایلیوشین ۷۶ام‌دی و تی‌دی ترابری سنگین وجود داشت که روزگاری نقش مهمی در انتقال تجهیزات و تسلیحات خریداری شده عراق به این کشور در طول جنگ هشت‌ساله با ایران ایفا می‌کردند. این ایلیوشین۷۶ها عمدتا به فرودگاه‌های تبریز، اصفهان و شیراز منتقل شدند. در کنار آن‌ها دو فروند هواپیمای هشدار زودهنگام هوابرد یا آواکس ایلیوشین ۷۶ با نام‌های عدنان۱ و۲ مجهز به رادارهای فرانسوی تایگر-جی بودند. این دو هواپیما نخست به تبریز و سپس کوشک نصرت منتقل شدند.

هواپیماهای مسافربری شرکت هواپیمایی عراقی که به ایران منتقل شده بودند، دو فروند هواپیمای مسافربری کوچک و منطقه‌ای بوئینگ۲۷۰-۷۳۷سی، یک فروند هواپیمای مسافربری میان‌پیکر بوئینگ ۲۷۰-۷۰۷و ۳۲ فروند هواپیمای مسافربری پهن‌پیکر بوئینگ ۲۷۰-۷۴۷ سی بودند. علاوه بر آن‌ها، پنج فروند هواپیمای مسافربری پهن‌پیکر ایرباس آ ۲۲۲-۳۱۰ نیز به همراه آن‌ها به ایران منتقل شدند؛ هواپیماهایی که در حقیقت متعلق به شرکت هواپیمایی کویت بودند و پس از یورش ارتش عراق به کویت و اشغال این کشور توسط عراق، ربوده و به بغداد منتقل شده بودند.

از آنجا که دولت عراق تعدادی ایرباس آ ۳۱۰ را پیش‌تر به شرکت ایرباس سفارش داده بود، خلبانان و پرسنل فنی برای استفاده‌ از آن‌ها در اختیار داشت و به همین دلیل این پنج فروند را به امید استفاده در مسافرت‌های داخلی بین شهرهای بغداد، موصل، بصره و کویت رنگ‌آمیزی کرد اما سرانجام مجبور شد تا تمامی آن‌ها را به ایران منتقل کند. دو فروند هواپیمای مسافربری پهن‌پیکر ایرباس آ۳۰۰ سی ۴-۶۲۰ و دو فروند هواپیمای مسافربری پهن‌پیکر دیگر از مدل بوئینگ ۲۶۹-۷۶۷ئی از شرکت هواپیمایی کویت نیز در طول جنگ توسط عراق ربوده شده بودند که به علت نداشتن خلبان و کادر فنی برای بهره‌برداری از آن‌ها، به موصل منتقل شدند، جایی که این هواپیماها در جریان بمباران‌های نیروی هوایی ائتلاف نابود شدند، پیش از آن که مجال فرار به ایران پیدا کنند. ایران، این ایرباس‌های ۲۲۲-۳۱۰ کویتی را در شهریور ۱۳۷۰ به این کشور بازگرداند. در مقابل دولت کویت هم بابت نگهداری و حفظ و حراست از این هواپیماها، مبلغی به نیروی هوایی ارتش ایران پرداخت کرد.

علاوه بر این هواپیماهای مسافربری عراقی و کویتی، دو فروند از هواپیماهای مسافربری شرکت ایران‌ایر «هما»، شامل یک فروند هواپیمای پهن‌پیکر ایرباس آ۳۰۰ بی۲-۲۰۳ (Airbus A300B2-203) با نشان ثبت کشوری EP-IBS و یک فروند هواپیمای مسافربری میان‌پیکر بوئینگ ۲۸۶-۷۲۷ پیشرفته (Boeing 727-286Adv) با نشان ثبت کشوری EP-IRP که از سال ۱۳۶۳ پس از ربایش توسط اعضای سازمان مجاهدین خلق، در فرودگاه بین‌المللی بغداد تحت توقیف دولت عراق بودند نیز به ایران پس فرستاده شدند. در کنار آن‌ها یک فروند هواپیمای جت تشریفاتی فالکن ۲۰ئی شرکت هواپیمایی آسمان که مورداستفاده هاشمی رفسنجانی بود و خلبانش، علی‌اکبر محمدی، آن را به عراق برده بود در سال ۱۳۶۵ به ایران بازگردانده شد. ایرباس آ۳۰۰ موردنظر هنوز در خدمت ایران‌ایر باقی مانده و عملیاتی است در حالی که بوئینگ ۷۲۷ بازگردانده شده به ایران، در تاریخ ۱۹ دی ۱۳۸۹ در نزدیکی ارومیه سقوط کرد و ۷۸ نفر از ۱۰۵ مسافر و خدمه آن کشته شدند.

از میان ۱۳۰ فروند هواپیمای عراقی که سالم در ایران به زمین نشستند، امروز ۷۰ فروند هنوز در نیروی هوایی ارتش و نیروی هوافضای سپاه پاسداران مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند که تنها ۳۴ فروندشان در چرخه پروازی و عملیاتی هستند. از این میان، ۱۶ فروند شامل دو فروند ترابری سنگین ایلیوشین ۷۶ تی‌دی و ۱۴ فروند جنگنده سوخو۲۲ در چهار مدل ام ۴، یو ام، یو ام ۳ و یو ام ۳ کِی، در اختیار سپاه است. ۱۸ فروند دیگر شامل سه فروند ایلیوشین ۷۶ تی دی، دو جنگنده رهگیر میگ-۲۹ بی، پنج بمب‌افکن ضربتی سوخو ۲۴اِم کِی، شش فروند جنگنده همه‌منظوره میراژ اف.۱ در سه مدل و درنهایت یک هواپیمای فالکن ۵۰ تشریفاتی و یک فالکن ۵۰ جنگ الکترونیک، در خدمت نیروی هوایی ارتش هستند.